بر آن، منطبق سازد، سپس در گام دوّم، به اسرار و معارفِ هر يك از آن ها پي ببرد.

در اين راستا روحانيون محترم كاروان كه وظيفه خطيرِ ارشاد زائران به مسائل شرعي را بر دوش دارند، نيازمند مناسكي جامع هستند كه بر اساس آن بتوانند با سهولت فتاواي مراجع معظم تقليد-

______________________________

(1). اصول كافي، ج 4، ص 255

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 4

ايدهم اللَّه تعالي- را به ايشان منتقل نمايند و پاسخگوي پرسش هاي متعدد ايشان باشند.

براي پاسخگويي به اين نياز، معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبري از سال 1370 ه. ش. تاكنون گام هاي بلندي برداشته كه از جمله آنها تدوين و تهيّه مناسك محشّي است كه با تلاش و كوشش جمعي از فضلا و محققين حوزه علميه قم تحقّق و از آنجا كه فروع فقهي حج گسترده است و به صورت معمول در گذر زمان مسائل جديدي رخ مي دهد كه نيازمند استفتاء و پاسخگويي به آن است، از اين رو، سعي شده است تا با استفتا از مراجع معظم تقليد، پاسخ ها دريافت و به مناسك افزوده شود و با گذشت زمان، نواقص برطرف و تكميل گردد.

از جمله نواقصي كه در چاپ هاي پيشين ديده مي شد، پراكندگي برخي مسائل در بخش ها و فصول مختلف بود كه در چاپ جديد سعي شد اين مشكل نيز برطرف شود.

مهمترين كارهايي كه در اين چاپ انجام گرفته عبارت است از:

1- تمامي استفتاءاتي كه در متن مناسك ذكر شده بود، تبديل به مسأله شده و به عنوان فرع فقهي در كنار مسائل مرتبط با آن قرار گرفته و در برخي موارد كه استفتا تكراري و خالي از فايده بوده، حذف گرديده

است.

2- تمامي مسائل و فروعات فقهي، با نظم جديد و ضابطه مند، در دو بخش كلّي كه هر بخش داراي چند باب و هر باب داراي چند فصل و هر فصل داراي چند عنوان مي باشد تنظيم شده است.

3- جهت تسهيل در دستيابي به مسائل مورد نياز، مسائل عنوان گذاري شده تا مراجعه كنندگان با ديدن آن، ضمن وقوف اجمالي و سريع بر محتواي مسايل، بتوانند مسأله مورد نظر خود را به آساني و با سرعت پيدا كنند.

4- استفتاءاتي كه در پايان مناسك محشاي قبلي و يا در فصلنامه ميقات حج به چاپ رسيده بود و نيز استفتاءات جديدي كه اخيراً انجام شده، به بخش هاي مربوط اضافه شده است.

5- عبارات متن، در حدّي كه به محتوا آسيب نرسد ويرايش و عبارات تا حدودي روان تر گرديد.

6- فهرستي گويا و جامع براي آن تهيه شد تا دسترسي به مسائل آسان تر و سريع تر گردد.

7- پس از خاتمه يافتن امور پيشگفته، مناسك در اختيار دفاتر مراجع معظم تقليد قرار گرفت و نقطه نظريات آنان دريافت و اصلاحات مورد نظر اعمال و تأييد كتبي دريافت شد.

8- با توجّه به آماده نبودن حواشي برخي مراجع معظم، امكان افزودن نظريات ايشان را به اين مجموعه نيافتيم كه ان شاءاللَّه در فرصت هاي بعدي، اين اقدام صورت خواهد گرفت.

در پايان متذكر مي شويم كه اين مجموعه هم اكنون با افزون بر هزار و چهارصد فرع فقهي حج و

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 5

اشتمال بر جديدترين استفتاءات، جامع ترين مناسك حج محسوب مي شود و اگرچه همه تلاش ها در راستاي ارائه بي نقص آن صورت گرفته شده، ولي در عين حال، به دليل گستردگي كار، كثرت حواشي و دقيق بودن

فروع فقهيِ حج، احتمال وجود برخي كاستي ها وجود دارد كه اميد است با چشم تيزبين علما و فرهيختگان و راهنمايان دلسوز و روحانيون كاروان اين موارد شناسايي و برطرف گردد.

از فاضل ارجمند جناب حجةالاسلام و المسلمين آقاي محمدرضا محمودي، كه با تلاش و كوشش پيگير خود در تنظيم جديد مناسك محشي زحمات فراواني را متحمل گرديدند، تشكر و قدرداني نموده، توفيق همگان را از خداوند متعال مسألت داريم.

معاونت آموزش و پژوهش

بعثه مقام معظّم رهبري

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 6

مناجات ابو حمزه امام سجاد عليه السلام

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 7

وجوب حج و شرايط آن 13

نيابت و استنابه در حج 61

عمره 93

حج افراد 115

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 8

امير المؤمنين الامام علي عليه السلام

ينْبَغي لِمن وَلِيَ أمْرَ قَوْمٍ أنْ يَبْدأ بِتقْويمِ نفْسِه قَبْل أنْ يشْرَعَ في تَقْويمِ رعيّتِه وَ إلّا كانَ بِمنْزِلَة مَن رامَ اسْتِقامَةَ ظِلِّ العُودِ قَبْلَ أن يَسْتَقيمَ ذلك العُود

كسي كه زمام كار مردمي را در دست مي گيرد، بايد پيش از آنكه اصلاح مردم را آغاز كند، به اصلاح خود بپردازد؛ در غير اين صورت، مانند كسي است كه پيش از راست كردن چوبي، بخواهد سايه آن را راست كند.

شرح نهج البلاغة ج: 20 ص: 269

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 9

باب اول

وجوب و اقسام حج 13

استطاعت 25

استطاعت مالي يا بذلي 27

استطاعت مالي 27

مسايل خاص استطاعت بانوان 40

استطاعت بذلي 42

رجوع به كفايت 46

استطاعت بدني، طريقي و زماني 48

موارد خروج از استطاعت و نياز به پول 56

4- چهارمين شرط وجوب حج: حريّت. 58

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 10

الهي

تَتَحَبَّبُ إِلَيْنَا بِالنِّعَمِ وَ نُعَارِضُكَ

بِالذُّنُوبِ خَيْرُكَ إِلَيْنَا نَازِلٌ وَ شَرُّنَا إِلَيْكَ صَاعِدٌ

معاني الأخبار عنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام قَالَ:

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام:

«أَ لا اخْبِرُكُمْ بِالْفَقِيهِ حَقّاً، قَالُوا بَلَي يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ؛ قَالَ: مَنْ لَمْ يُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ؛ وَ لَمْ يُؤْمِنْهُمْ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ وَ لَمْ يُرَخِّصْ لَهُمْ فِي مَعَاصِي اللَّهِ وَ لَمْ يَتْرُكِ الْقُرْآنَ رَغْبَةً عَنْهُ إِلَي غَيْرِهِ أَلا لا خَيْرَ فِي عِلْمٍ لَيْسَ فِيهِ تَفَهُّمٌ؛ أَلا لا خَيْرَ فِي قِرَاءَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَدَبُّرٌ أَلا لا خَيْرَ فِي عِبَادَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَفَقُّهٌ».

بحارالأنوار ج: 2 ص: 49

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 13

خاصه به شخص (ذخيره، ج 1، ص 44 و كتاب حدود ص 39).

آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني و وحيد: در صورتي كه مستند به شبهه نباشد.

آية اللَّه فاضل: چنانچه به انكار رسالت برگشت كند.

آية اللَّه مكارم: در صورتي كه علم به ضروري بودن آن داشته باشد.

(2). آل عمران: 97

(3). كافي ج 4/ 268/ 1

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 14

اللَّه فاضل: تأخير آن معصيت است ولي كبيره بودن آن، به طوري كه مُسقِط عدالت باشد، ثابت نيست.

(4). آية اللَّه بهجت، آية اللَّه تبريزي: در اين مسأله و مسأله بعد، قصد امتثال امر فعلي را بنمايد.

(5). آية اللَّه مكارم: اگر حج خود را به طور صحيح انجام داده وجهي براي اعاده آن نيست.

آية اللَّه نوري: مانع ندارد مطلقاً.

(6). آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني و وحيد: و يا موجب از بين رفتن مال معتد به (قابل توجه) بدون عوض شود. (آداب و احكام حج، مسأله 76).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 15

اگر حج اهميتش بيشتر باشد، بايد انجام؛ و گرنه بايد ترك شود؛ و اگر كسي به حج رفت و حرامي به جا آورد، يا واجبي را ترك كرد، معصيت كرده ولي حج او صحيح است.

نيست، بنابر اين تخلف از نذر موجب كفّاره نمي شود.

(4). آية اللَّه مكارم: نذر منعقد نيست و كفّاره ندارد.

(5). آية اللَّه سيستاني: مگر اين كه جاهل به حصول استطاعت يا غافل از آن باشد، يا جاهل به وجوب حج ياغافل از آن باشد، و در اين جهل و غفلت معذور باشد.

آية اللَّه فاضل: چنانچه تا پايان اعمالِ حج، شرايط استطاعت باقي باشد، در اين صورت بايد حج را انجام دهد مگر اين كه انجام حج حرجي باشد، كه در اين فرض از خودش ساقط است، و در اين صورت بايد از تركه او- ولو از ميقات- نايب بگيرد، يا شخصي تبرعاً حج او را انجام دهد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 16

حج برود؛ و همچنين است اگر در تحصيل مقدمات، كوتاهي كند و در اولين سال استطاعت، به حج نرسد، كه بايد در هر صورت بعداً در اولين سال ممكن به حج برود، هرچند استطاعت از بين رفته باشد.

رفتن به حج حرجي شود واجب نيست.

(2). آية اللَّه بهجت و آية اللَّه سيستاني: در صورت اعتماد و وثوق به اين كه با تأخير نيز حج را حتماً درك خواهد كرد، اظهر عدم وجوبِ خروج در اوّلين فرصت است؛ پس اگر اتفاقاً درك نكرد، حج بر او مستقر نشده است؛ آية اللَّه بهجت: و امّا با عدم اعتماد مذكور، پس مورد تأمّل است؛ و عدم حرمتِ تفويتِ احتمالي، با تأخير يا غير آن از مقدّمات مفّوته در واقع بعد از اشتغال ذمه يا قبل از آن، در موردي كه دليل خاص نباشد خالي از وجه نيست (كتاب حج ص 1).

(3). آيات عظام: صافي، گلپايگاني و فاضل: در صورتي حج بر او مستقر مي شود كه اگر مي رفت به حج مي رسيد.

(4). آيات عظام تبريزي، خويي و فاضل: اگر انجام حج براي او حرجي باشد، حج از خودش ساقط است ولي بايد خودِ او بعداً، در صورت قدرت، انجام دهد و يا بعد از فوتش از تركه او حجّ نيابي ولو از ميقات انجام دهند.

(5). آية اللَّه بهجت: قبل از استقرار حج استطاعت شرعيه شرط است وبعد از آن استطاعت عقليه و مقدوريّت ميزان است البته با مراعات ساير احكام شرعيه. (مستفاد از صفحه 27 و 22 كتاب حج)

آية اللَّه تبريزي و آية اللَّه خويي: بايد به هر نحو ممكن، مادامي كه حرج نبوده و مستلزم ارتكاب حرام (آية اللَّه خويي: حرام اهم يا مساوي) نباشد، به حج مشرف شود.

آية اللَّه فاضل: اگر حرجي نباشد بايد به هر نحو …

(6). آية اللَّه مكارم و آية اللَّه تبريزي: در صورتي كه راهِ مشروع، منحصر به شركت در قرعه كشي باشد.

آية اللَّه خامنه اي:

اگر رفتن به حج در سال هاي بعد از آن، منوط به نام نويسي و پرداخت مبلغي در همان سال باشد، بنابر احتياط واجب بايد نسبت به اين كار اقدام كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 17

نيست؛ ولي اگر در ثبت نام مسامحه كند و در سال هاي بعد براي آن اقدام نمايد، حج بر او مستقر مي شود هرچند قرعه به نام او اصابت نكند.

آن است كه براي او، با بقاي استطاعت تا سال پنجم، استيجار حج نمايند.

آية اللَّه مكارم: اسم نويسي در فرض مذكور واجب است و اگر يقين به اصابت قرعه داشته باشند حج بر آن ها مستقر مي شود ولي احتمال كافي نيست.

(4). آيات عظام: بهجت، خامنه اي، سيستاني، مكارم و نوري: بايد ثبت نام كند.

آية اللَّه صافي: در فرض سؤال چنانچه قبلًا حج بر او مستقر نشده باشد اقدام به ثبت نام در سالي كه استطاعت مالي براي حج پيدا كرده ولي استطاعت طريقي نداشته باشد واجب نيست.

آية اللَّه فاضل: در فرض سؤال ثبت نام واجب نيست و مي تواند مال مذكور را مصرف كند.

آية اللَّه تبريزي: احتياطاً اسم نويسي كند و پول را پس نگيرد. در صورت نرفتن به حج در همان سال خمس آن را بايد بپردازد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 18

و نايب شود؛

تكرار حج در هر سال.

كه قصد وظيفه فعليه داشته و آن را اشتباهاً بر حج ندبي تطبيق كرده باشد.

طبق مسأله 169 مناسك، براي عمره تمتع احرام ببندد و اعمال عمره و حج را اتيان كند، كفايت مي كند. و در غير اين صورت بايد آن حج را تمام كند و در سال هاي آينده، چنانچه مستطيع بود، حَجّةالاسلام را بجا آورد و اگر مجنون قبل از فوت زمان عمره تمتع عاقل شود بر فرض استطاعت محرم شده و اعمال را انجام مي دهد و در غير اين فرض اتمام حج بر او واجب نيست.

آية اللَّه خويي: كفايت از حَجّةالاسلام نمي كند. (و تفصيلي دارند به مناسك، مسأله 4 مراجعه شود).

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: احوط بلكه اقوي عدم كفايت از حَجّةالاسلام است و همچنين نسبت به مجنون.

آيةاللَّه فاضل: هرچند احتياط مستحب آن است كه در صورت استطاعت، حج را درسال هاي بعد اعاده كند. (مناسك، ص 10).

آية اللَّه مكارم: احتياط واجب در هر دو، اعاده بعد از آن است، در صورتي كه مستطيع شوند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 22

حاكم و امين حاكم. و ولايت مادر دراحرام طفل وساير اعمال حج خالي از وجه نيست. (رساله ذخيرةالعباد، ص 5).

آية اللَّه خويي: در صورتي كه مستلزم تصرف در اموال طفل نباشد والا اذن ولي شرعي لازم است. (معتمد، ج 1، ص 36)

آية اللَّه سيستاني: وليّ طفل در اين امر كسي است كه حق حضانت و سرپرستي او را دارد، چه پدر و مادر او باشند و چه غير آنها. (مناسك، مسأله 11).

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: قدر متيقن از وليّ در اين امر نسبت به بچه غير مميّز، وليّ شرعي است؛ مانند پدر و جد و يا وصيّ يكي از آن دو، و همچنين حاكم و امين از طرف حاكم و يا وكيل يكي از آنها، و امّا غير وليّ شرعي مانند عمو و دايي و برادر، محل اشكال است، اگرچه كفيل و نگهدار بچه باشد، لكن مادر در اين مورد ملحق به وليّ شرعي است زيرا نسبت به او دليل خاصي داريم، و امّا در بچه مميّز در مواردي كه اجازه وليّ لازم است اجازه غير وليّ شرعي كفايت نمي كند. (مناسك عربي، ص 13، مسأله 11).

آية اللَّه فاضل: مقصود از وليّ، همان وليّ شرعي است، ولي مادر در اين مورد ملحق به وليّ شرعي است.

آية اللَّه مكارم: ولي به اذن وليّ شرعي انجام مي دهد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 23

نوري: لازم است وليّ طفل او را ازار تكاب محرّمات احرام باز دارد و اگر باز نداشت كفّاره در صورت علم و عمد بر عهده ولي طفل است.

(3). آيةاللَّه بهجت: همه اعمال را به ترتيب بايد انجام دهد تا از احرام خارج شود و همين احوط است اگر احرام او مستلزم تصرّف در مال بوده است.

آية اللَّه تبريزي: چنانچه محرم به عمره مفرده شده بر احرامش باقي مي ماند و چنانچه تا زمان بلوغ تمام اعمال عمره مفرده را تدارك نكند بعد از بلوغ بر او واجب است آن را تدارك نمايد.

آية اللَّه خامنه اي: طواف و نماز آن را بجا آورد و سعي و تقصير را بنابر احتياط اعاده نمايد و سپس طواف نساء و نماز آن را انجام دهد.

آية اللَّه سيستاني: احرامش صحيح نيست و چيزي بر او نيست.

آية اللَّه صافي: در صحت احرام كودك مميّز اذن ولي شرط نيست بنابراين كودك مذكور كه محرم شده خودش و يا با كمك ديگري ولو غير ولي اگر محتاج به راهنمايي باشد بايد اعمال عمره را از طواف شروع كند و اتمام نمايد.

آية اللَّه فاضل: وليّ او تكليفي ندارد، ولي احرام او صحيح است و بايد اعمال خود را از اول انجام دهد. و اگر نتواند نايب بگيرد.

آية اللَّه مكارم: احتياط آن است كه برگردد و تمام اعمال غير از احرام را انجام دهد و اگر توانايي ندارد از كساني كه به عمره مي روند خواهش كند كه به نيابت از او انجام دهند.

آية اللَّه نوري: لازم است برگردد واعمال را به ترتيب انجام بدهد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 25

سومين شرط وجوب حج:

تحقق حجةالاسلام، استطاعت است. استطاعت با حصول چند امر محقق مي شود، كه تفصيل آن به ياري خداوند متعال خواهد آمد.

احرام عمره تمتع وجوبي، بايد به وظيفه ناسيِ احرام، كه در مسأله 262 بيان شده است، عمل كند و در ضيق وقت بايد حجِ افراد انجام دهد، مگر اينكه خطا در تطبيق باشد.

(2). توجه: اين مسأله با مسأله بعد تقييد مي شود.

(3). به مسأله قبل مراجعه شود.

(4). به مسأله قبل مراجعه شود.

(5). آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: در صحت آن اشكال است و احتياط ترك نشود، عالم باشد و يا جاهل. (آداب و احكام حج، مسأله 115).

آية اللَّه فاضل: اگر حج نيابي انجام داده است، حج او صحيح است اگر چه معصيت كرده است؛ و اگر با غفلت و عدم توجه به وجوب حج، حج مستحبي انجام داده است، حج او صحيح و كفايت از حجةالاسلام مي كند؛ ولي اگر با توجه به حج واجب، نيت حج استحبابي كرده باشد، حج استحبابي صحيح است ولي مرتكب فعل حرام شده است و حج بر او مستقر شده است.

طبق نظر آيات عظام: بهجت، تبريزي، خويي، سيستاني، فاضل و مكارم حجِ نايب، صحيح است و ذمه منوب عنه بري مي شود ولي نسبت اجاره نظر ايشان به اين شرح است:

آية اللَّه بهجت: اگر غافل يا جاهل بوده، اجاره هم صحيح است؛ در غير اين صورت اگر اجاره را به نحو ترتب تصحيح نكنيم، نايب مستحق اجرة المثل خواهد بود.

آية اللَّه تبريزي: در فرضي كه واقعاً بر او حج واجب بوده ولو نسبت به آن جاهل باشد، اجاره باطل است و نايب استحقاق اجرة المثل را دارد مگر بيشتر از اجرة المسمّي باشد و اگر حج استحبابي براي خودش انجام دهد، در صورت علم به استطاعتِ خود و عدم صحت حج

استحبابي، حج او باطل است و در غير اين صورت حجش صحيح و مجزي از حجةالاسلام مي باشد.

آية اللَّه خويي: در صورت تنجّزِ وجوب حج بر نايب اجاره باطل است، مگر اين كه اجاره مطلق باشد كه بتواند اوّل براي خودش حج بجاآورد وبعد ازآن حج منوب عنه راودرفرض بطلان اجاره، اجير مستحق اجرةالمثل است مگر اين كه اجرةالمثل بيشتر از اجرةالمسمّي باشد و اگر مستطيع، حجّ استحبابي براي خودش انجام دهد، با اين كه مي داند مستطيع است، گرچه حجش صحيح است ولي مجزي از حجةالاسلام نمي باشد. (مستفاد از تعليقه عروه، ج 2، ص 241 و 375 و مناسك، مسأله 104).

آية اللَّه سيستاني: اجاره باطل است و مستحقّ اجرت المثل است و قصد حج استحبابي براي خودش اثري ندارد و حجة الاسلام محسوب مي شود مگر قصدش به نحوي باشد كه به قصد قربت خلل ايجاد كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 27

استطاعت، داراي پنج شرط به شرح ذيل است:

اول: استطاعت مالي يا بذلي

كاروان به اعمالي كه در غيرسفر، شغل او همانهاست (كتاب حج، ص 9).

(3). آيات عظام بهجت، تبريزي، سيستاني، خويي، خامنه اي، صافي، فاضل، گلپايگاني: داشتن هزينه بازگشت هنگامي معتبر است كه مكلف قصد بازگشت به وطن خود را داشته باشد. اما اگر نخواسته باشد برگردد، يا خواسته باشد در جاي ديگري غير از وطن خود ساكن شود، بايد هزينه رفتن به آن جا را داشته باشد، و دارا بودن هزينه بازگشت به وطن لازم نيست.

(4). آية اللَّه بهجت: به نحوي كه به واسطه حج ناچار به تبديل محل اقامت و مسكن نشود (كتاب حج، ص 9).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 28

35- پول هَدْي، جزو استطاعت نيست.

استطاعت نيست ولي احتمال مي دهد كه اگر تحقيق كند راه هايي پيدا شود كه با وضع فعلي خود بتواند حج كند لازم نيست فحص كند ولي ملاحظه وضع مالي موجود خود براي كسي كه نمي داند آيا استطاعت حج دارد يا نه و مي خواهد بداند كه آيا مستطيع هست يا نه علي الظاهر واجب است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 29

اين كه مقدار مال خود، يا مقدار مخارج حج را بداند يا نه.

در راه ديگر، محلّ تأمّل است. (آداب و احكام حج، حاشيه مسأله 155).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 30

باشد، مستطيع بايد به حج برود، و تأخير از سال استطاعت، جايز نيست؛ مگر آن كه كرايه بقدري زياد باشد كه موجب حرج و مشقت در زندگي شود.

باشد كه دفع او جز به پرداخت مال زياد ممكن نباشد، پرداخت مال واجب نيست و وجوب حج ساقط خواهد شد مگر اين كه بذل مال، امر متعارف باشد، مثل اين كه حكومت از كساني كه وارد كشور مي شوند مالي را اخذ مي كند كه در اين صورت بذل واجب است و از مؤونه حج حساب مي شود. (مناسك، مسأله 16).

آية اللَّه خويي: اگر جزو مخارج حج در آن كشور باشد حجِ واجب است و اگر اتفاقاً اين مبلغ را از او مي گيرند، اگر مستلزم ضرر مالي معتدٌّ به مي باشد حج بر او واجب نيست. (مستفاد از مسأله 21 مناسك). البته اگر موجب فساد بر مسلمين باشد طبعا جايز نيست.

آية اللَّه سيستاني: هرگاه در راه حج دشمني باشد كه دفع او جز به پرداخت مال به او ممكن نباشد، پس اگر پرداخت آن نسبت به حال شخص ضرر زيادي داشته باشد، واجب نخواهد بود و وجوب حج ساقط مي شود، و الّا واجب خواهد بود. بلي پرداخت پول جهت جلب رضاي او تا آن كه راه را باز كند واجب نيست. (مناسك، مسأله 16).

آية اللَّه صافي: اگر موجب تقويت كفر در برابر اسلام محسوب شود كه عرفاً آن بر ضرر اسلام و خلاف مصلحت مسلمين شمرده شود استطاعت حاصل نيست ولي اگر پول را پرداخت و استرداد آن ممكن نبود، پس از پرداخت، اگرچه معصيت كرده، استطاعت حاصل مي شود و بايد به حج برود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 31

نبوده است؛ ولي بعد از قبول، مستطيع مي شود و بايد حج بجا آورد.

و همچنين است نسبت به ديگر چيزهايي كه مورد نيازبوده، و از غير راه ملكيّت رفع احتياجش شده باشد. (آداب واحكام حج، مسأله 24).

(5). آية اللَّه بهجت: اگر حرجي يا ضرري نباشد (كتاب حج، ص 8).

آية اللَّه تبريزي: اگر بخواهد حج نمايد بايد آن را به مقدار زيادي كمتر از قيمت بفروشد، فروشش واجب نيست. (مناسك، مسأله 21).

آية اللَّه خويي: اگر باعث ضرر كلّي شود فروشش واجب نيست.

آية اللَّه سيستاني: مگر اينكه اجحاف بر او باشد. (مناسك عربي، مسأله 21).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 32

مگر آن كه فروش به اين نحو، موجب حرج و مشقت براي او شود.

به حاشيه مسأله 34 مراجعه شود.

آية اللَّه خويي: اگر با فروش آنها به حرج نمي افتد، حج واجب است. (مناسك، مسأله 22).

(7). آيات عظام فاضل، نوري: و منافات با شأن او نداشته باشد و موجب حرج بر او نباشد.

آية اللَّه سيستاني: و استفاده از آنها بر او حرجي نباشد. (مناسك عربي، مسأله 24).

آية اللَّه مكارم: به طوري كه هر ساعت نياز داشته باشد، بدون زحمت در اختيار او قرار بگيرد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 33

واجب است، به شرط آن كه كتاب هاي موقوفه، در معرض زوال نباشد.

50- هرگاه كسي سرمايه زايد، يا ابزار كار زايدي دارد كه با فروش آن، مي تواند هم بدون زحمت زندگي كند و هم به حج برود، با وجود دارا بودن ساير شرايط، مستطيع است.

را وصول نمايد، گرفتن و رفتن به حج واجب است. (احكام و آداب حج، مسأله 29).

(3). آية اللَّه سيستاني: مستطيع است و واجب است حج برود هر چند با مطالبه و صرف آن مال در حج باشد و همچنين است اگر بدهكار دارا باشد و نپردازد ولي بتواند هر چند با رجوع به حاكم جور حق خود را بگيرد يا بدهكار منكر باشد ولي بتواند آن را اثبات كند و بگيرد يا بتواند از اموال او از باب تقاص بردارد.

(4). آية اللَّه بهجت: اگر تحصيل آن، متوقّف بر مراجعه به دادگاه اگر چه حاكم جور باشد، لازم است مراجعه نمايد در صورتي كه موجب ضرر و حرج فوق حد مسامحه نباشد، و در تضرّر مالي غير مجحف و نيز ضرر حالي مثل ذلت نفس و نقص جاه نزد حاكم جور تأمّل است و اقرب وجوب مطالبه است با عقلائي بودن تن دادن به اين ضرر با قطع نظر از تكليف به حج (كتاب حج، ص 10).

(5). آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي: اگر بتواند دَين را بفروشد و پول آن به تنهايي و يا به ضميمه مال ديگر وافي هزينه حج باشد و براي او مشقت نداشته باشد، در اين صورت مستطيع است و بايد به حج برود.

آية اللَّه سيستاني: اگر بتواند دَين را بفروشد به نحوي كه اجحاف در حق او نباشد، و پول آن به تنهايي و يا به ضميمه مال ديگر وافي هزينه حج باشد، در اين صورت مستطيع است و بايد به حج برود.

آية اللَّه فاضل: اگر بتواند دَينش را به مقدار كمتر بفروشد در صورتي كه موجب ضرر و مشقّت نباشد.

و اين مقدار براي حج كافي باشد مستطيع است و بايد حج انجام دهد.

(6). آيات عظام بهجت، تبريزي، خويي: در صورتي كه اگر مطالبه كند بدهكار خواهد پرداخت، بايد مطالبه كند و به حج برود.

آية اللَّه سيستاني: اگر مهلت داشتن قرض به نفع بدهكار باشد همچنانكه معمولًا چنين است.

آية اللَّه صافي: حكم مسأله در صورتي است كه فروش دين مؤجّل به نقد ممكن نباشد والّا فروش آن مانند فروش ساير اموال واجب است.

آية اللَّه فاضل: مگر آن كه يقين داشته باشد كه اگر مطالبه كند مديون حاضر به پرداخت آن مي شود، كه در اين صورت مطالبه لازم است.

آية اللَّه گلپايگاني: و اگر شك داشته باشد كه مديون با مطالبه مي پردازد يا نه، به جهت آن كه احتمال استطاعت مي دهد، و تمكّن از فحص دارد، احتياط در مطالبه است، و مطالبه در اين فرض فحص از استطاعت است، نه تحصيل استطاعت. (آداب و احكام حج، مسأله 29).

آية اللَّه مكارم: اگر مطالبه محذوري ندارد بايد مطالبه كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 34

شرايط وجوب حج

اللَّه بهجت: قرض گرفتن براي حج تحصيل استطاعت است و واجب نيست. مگر آن كه مالي داشته باشد بالفعل كه مي تواند پس از حج با فروش و استبدال آن اداي دين كند كه در اين صورت قرض گرفتن واجب است با عدم تمكن از فروش آن قبل از حج و اگر مالي كه با آن اداي دين مي نمايد بعد از حج تحصيل مي شود، پس در وجوب حج فعلًا تأمّل است (كتاب حج، ص 11).

آية اللَّه تبريزي: هرگاه كسي مقداري پول قرض كند كه آن پول به مقدار مخارج حج باشد و در وقت قرض كردن مالي داشته باشد كه بتواند با آن قرض خود را ادا كند ولي فعلًا نمي تواند آن را بفروشد يا در آن تصرّف كند حج بر او واجب خواهد بود (مناسك، مسأله 33).

آيات عظام خويي، فاضل: هرگاه كسي مقداري پول قرض كند كه آن پول به مقدار مخارج حج باشد، و قدرت پرداخت آن را بدون مشقّت بعد از آن داشته باشد، حج بر او واجب خواهد بود.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: كسي كه نفقه حج را ندارد، اگرچه مي تواند قرض كند و به راحتي به دين خود را ادا نمايد، حج بر او واجب نيست و همچنين اگر مالي داشته باشد كه نزدش نيست و يا جنسي دارد كه فعلًا مي تواند وصول نمايد، استقراض بر او واجب نيست، گرچه موافق احتياط است، بلي در صورت اخير اگر قرض كند، به خاطر صدق استطاعت، حج بر او واجب است. (آداب و احكام حج مسأله 30)

آية اللَّه سيستاني: مگر آن كه وقت پرداخت قرض آنقدر دور باشد كه اصلًا عقلا به آن توجه نكنند.

كه در اين صورت حجّ بر او واجب خواهد شد. (مناسك، مسأله 33).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 35

53- اگر كسي كه نوبت حج او براي سال هاي آينده است، از راه ديگر امكان تشرّف به وسيله قرض، در همين سال براي او فراهم شود، اگر قبلًا حج بر او مستقرّ نشده و فعلًا هم نمي تواند به حج برود مگر با قرض، مستطيع نيست.

به طوري كه اگر مقدار قرض برداشته شود، باقيمانده آن وافي به هزينه حج نباشد، كه در اين صورت هم حج بر او واجب نخواهد بود، و فرقي نيست بين اين كه وقت پرداخت بدهي رسيده باشد يا نه، مگر اين كه آن قدر، وقت پرداخت دور باشد كه اصلًا عقلا به آن توجه نكنند؛ مانندپنجاه سال. (مناسك، مسأله 34).

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: و اگر مي داند كه طلبكار از طلب خود خواهد گذشت، و يا بنابر مسامحه دارد (مثل مهريه بعض زنان) چنين دَيني مانع استطاعت نيست. (احكام و آداب حج، مسأله 34).

آية اللَّه فاضل: يعني مخيّر است بين انجام حج و اداي دين و در صورت انجام حج كفايت از حجّةالاسلام مي كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 36

55- استطاعت مالي با داشتن بدهي، در صورتي حاصل مي شود كه هزينه رفت و برگشت موجود باشد و پس از بازگشت، امكان پرداخت دين به سهولت، فراهم باشد.

خوف مرض يا خوف وقوع در حرام بود، اظهر جواز صرف در نكاح است و همچنين اگر قبل از رسيدن وقت سير كاروان حج، صرف در نكاح كند، اما بعد از رسيدن وقت سير نمي تواند صرف در نكاح نمايد، به نحوي كه متمكّن از حج در آن سال نمي شود نه در صورت تمكّن از جمع بين آن دو. (كتاب حج، ص 12).

آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: در صورتي كه صرف آن پول در راه حج سبب ناراحتي و مشقت در زندگي وي شود، حج بر او واجب نمي شود، و چنانچه سبب ناراحتي نشود واجب مي شود. آية اللَّه خويي اضافه فرمودند: بلي اگر بنابر صرف نكردن آن مال در نياز خود داشت حج بر او واجب است. (تعليقه عروه، ج 2، ص 234).

آيةاللَّه صافي، آيةاللَّه گلپايگاني: اگر ترك تزويج مستلزم حرج باشد به نحوي كه عرفاًبگويند مستطيع نيست واجب نمي شود و الّا حج بر او واجب و مقدّم است. (مناسك عربي، ص 18، مسأله 32).

آية اللَّه مكارم: منظور از نياز اين نيست كه به خاطر ترك آن به عسر و حرج بيفتد بلكه همين اندازه كه ازدواج از شؤون زندگي او باشد كافي است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 37

و اگر با آن كسب كند و از راه كسب يا نماء منافعي داشته باشد، با وجود ساير شرايط مستطيع مي شود و در سهم امام عليه السلام چنانچه عين آن باقي باشد، ملك گيرنده نيست و جزو تركه او حساب نمي شود و اگر با آن چيزي را خريده و با سهم امام عليه السلام ثمن آن را ادا كرده، آنچه را كه خريده مالك مي شود و احكام ملك بر آن بار مي شود.

آية اللَّه خويي: عين سهم امام كه به اهل علم براي ارتزاق داده مي شود ملك آن ها نيست.

آية اللَّه سيستاني: در مورد سهم امام عليه السلام اگر فقط مجاز در تصرف باشد مالك نمي شود و جزو تركه نيست و موجب استطاعت نمي باشد و اگر از سوي حاكم شرع تمليك شده باشد جزو تركه است و موجب استطاعت و امّا سهم سادات و زكات، اگر مستحق بوده مالك است و جزو تركه است و موجب استطاعت.

(4). آية اللَّه گلپايگاني رحمه الله: اگر در مخارج متعارف خود معطل مي ماند و موجب مشقت زندگي مي شود مستطيع نيست و امّا احتياج به مصرف وجوه شرعيه پس از مراجعت اگر از افرادي است كه معاشش از وجوه تأمين مي شود مانع از استطاعت نيست و حجةالاسلام از اين افراد صحيح و مجزي است و هزينه مهماني و سوغات جزء استطاعت محسوب نمي شود.

آية اللَّه بهجت: داشتن مخارج وليمه از شرايط استطاعت نيست، و اگر در اثر قرض براي امور زندگي در عسر و حرج واقع مي شوند، مستطيع نيستند و در غير اينصورت استطاعت دارند و نيز كسي كه از وجوه شرعيه معاش او در سال دائر است در فرض مرقوم مستطيع است.

آية

اللَّه خامنه اي: در استطاعت (در حج غير بذلي) رجوع به كفايت شرط است؛ يعني شرط است كه پس از بازگشت از حج شغل يا مالي داشته باشد كه با آن زندگي خود و عيال خود را متناسب با شأن عرفي خود اداره كند، ولو مثل شهريه. ولي به هر حال پول وليمه جزء استطاعت نيست.

آية اللَّه فاضل: چنانچه بعد از برگشت، از وجوه شرعيه تأمين مي شود مستطيع است، همانطور كه داشتن مخارج وليمه جزء شرايط استطاعت نيست.

آية اللَّه تبريزي: در صورتيكه بعد از برگشت از عهده مخارج زندگي بدون قرض برآيند ولو آن كه مخارج وليمه را نداشته باشند، مستطيع هستند و چنانچه در برگشت نياز به گرفتن خمس و زكات پيدا مي كند مستطيع نيست، مگر آن كه رفتن حج دخالتي در گرفتن خمس و زكات بعد از حج نداشته باشد.

آية اللَّه مكارم: مستطيع است.

آية اللَّه صافي: در فرض سؤال وليمه دادن جزء استطاعت نيست و اما نسبت به احتياج به وجوه شرعي در رجوع بكفايت چنانچه معاش او بطور مستمر از وجوه شرعي است مستطيع است.

آية اللَّه نوري: كسي كه بعد از مراجعت از حج براي اداره امور زندگي خود احتياج به قرض كردن پيدا مي كند و يا به وجوه شرعي مانند خمس و زكات نيازمند است، مستطيع نيست.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 39

استطاعت مديون است كه تفصيل آن در مناسك مذكور است.

آيت اللَّه خامنه اي: كسي كه هزينه حج را ندارد اما مي تواند آن را قرض بگيرد و بعداً به آساني قرض خود را ادا كند گرچه واجب نيست قرض كند، اما اگر قرض كرد حج بر او واجب مي شود.

آيةاللَّه فاضل: واجب نيست وام بگيرند ولي اگر گرفتند، كفايت از حجةالاسلام مي كند.

آية اللَّه مكارم: كفايت نمي كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 40

تقليد (1387)، ص: 41

كند؛ ولي اگر صِرف وعده بوده، اداي آن لازم نيست.

بذل، حج واجب مي شود. اين گونه حج، حجِ «بذلي» نام دارد؛ و در آن، «رجوع به كفايت» - كه خواهد آمد- شرط نيست؛ بلي اگر قبولِ بذل و رفتن به حج، موجب اخلال در زندگي او شود، استطاعت بذلي حاصل نمي شود.

______________________________

(1). آية اللَّه فاضل: تعهد نسبت به عائله و اطمينان به وفا و عدم رجوع باذل شرط نيست.

(2). آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي: اگر نمي تواند نفقه عيال را تأمين كند، چه به حج برود و چه نرود، بذل نفقه عيال شرط نيست.

آية اللَّه سيستاني: مگر اين كه نفقه عائله اش را تا زمان برگشت داشته باشد يا اين كه فرق نمي كند، چه حج برود وچه نرود نفقه آنها را نمي تواند تأمين كند يا از عدم تأمين نفقه آنها در حرج نمي افتد يا عائله واجب النفقه او نيستند كه در اين موارد بذل نفقه عائله شرطِ وجوب حج نيست. (مناسك عربي، مسأله 43).

(3). آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي: اطمينان به وفا و عدم رجوع باذل، شرط نيست، ولي اگر وثوق و اطمينان به رجوع وعدم وفاي باذل دارد حج واجب نمي شود.

(4). آية اللَّه نوري: به شرطي كه قبول اين بذل براي او مستلزم ذلّت و منّت نباشد.

(5). آيات عظام بهجت، تبريزي، خويي: در اين مسأله فرقي بين اباحه (در اختيار گذاشتن) و تمليك و دادن عين مال و يا قيمت آن نيست.

آية اللَّه سيستاني: اباحه اي كه براي اباحه كننده آن قابل برگشت باشد شرعاً، و تمليك متزلزلي كه از طرف مقابل قابل فسخ بوده باشد شرعاً، موجب حصول استطاعت نمي شود مگر اين كه اطمينان داشته باشد كه از اباحه اش صرف نظر نمي كند يا تمليكش را فسخ نمي نمايد. (مناسك، مسأله

29- 40- 43).

(6). آية اللَّه بهجت: بلي داشتن مؤونه عيال تا وقت رجوع شرط است مگر آن كه با نرفتن حجّ نيزعيال او در مضيقه به سر برند و رفتن حج تأثيري در اين جهت نداشته باشد. (مناسك، ص 19، مسأله 42).

آية اللَّه سيستاني: ولي اگر خودش مقداري از مصارف حج را داشته باشد و بقيّه را به او بذل كنند در اين صورت رجوع به كفايت شرط است. (مناسك، مسأله 45).

(7). آية اللَّه سيستاني: بلي اگر درآمدش در خصوص روزهاي حج باشد و با درآمد آن در بقيه روزهاي سال يا بعضي از آنها زندگي مي كند، به طوري كه اگر به حج برود قدرت تأمين هزينه زندگي در بقيه يا بعضي از روزهاي ياد شده نداشته باشد. در اين صورت حج بر او واجب نخواهد بود، مگر اينكه مخارج زندگيش را در بقيه روزهاي سال هم بدهند كه در اين صورت واجب خواهد بود. (مناسك، مسأله 45).

آية اللَّه مكارم: يا مستلزم منّت و هتك او باشد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 43

بر عهده باذل است.

(4). آية اللَّه بهجت، آية اللَّه خويي: مگر در صورتي كه خود توانايي خريد آن را از مال خود داشته باشد، بلي اگر پرداخت پول قرباني موجب ناراحتي مالي او شود، قبول بر او واجب نخواهد بود.

(5). آية اللَّه بهجت: در اين صورت استنابه مي كند علي الأحوط.

آية اللَّه تبريزي و آية اللَّه خويي: اگر مالي را به او اباحه كنند، به اندازه اي كه با آن مي تواند حج برود و مجاز در نايب گرفتن هم باشد، بنابراحتياط واجب (آية اللَّه خويي بنابر فتوي) نايب بگيرد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 44

به جا آورد؛ و همچنين است اگر واهب بگويد: «بين حج و غير آن مخيّري»؛ ولي اگر اسم حج را نياورد و فقط مال را به او ببخشد، قبول واجب نيست.

به انسان بدهد و بگويد مي خواهي با اين مال حج برو و نمي خواهي به حج نرو و يا مالي را ببخشد و نامي از حج نبرد، قبولش واجب نيست.

(3). آية اللَّه مكارم: بلكه قبول واجب است به شرط اين كه به هنگام بازگشت، زندگي او تأمين باشد.

(4). آية اللَّه بهجت: و بنا بر اظهر، نفقه بازگشت از محلِّ اعلام رجوع كه زايد بر نفقه وطن است، بر باذل است. (مناسك، ص 22، مسأله 51).

(5). آية اللَّه بهجت: اظهر عدم جواز رجوع است. (مناسك، مسأله 51).

آية اللَّه تبريزي: باذل ضامن نفقه برگشتن او نيست همانطور كه در صورت رجوع بعد از احرام، نفقه اتمام حج را هم ضامن نمي باشد گر چه اتمام بر او واجب است مطلقاً.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: بعد از احرام احوط ترك رجوع است و نسبت به رجوعِ به عينِ مبذوله، تفصيلي در مناسك عربي موجود است.

آية اللَّه فاضل: اگر اتمام واجب باشد بايد نفقه اتمام حج را نيز بپردازد، امّا وجوب اتمام در اين فرض محلّ تأمّل است.

آية اللَّه مكارم: احتياط واجب آن است كه بعد از احرام رجوع نكند.

(6). آية اللَّه خويي: در صورتي كه اتمام آن بر مبذول له واجب باشد. و آن در جايي است كه آنچه تا كنون به او بذل شده و او صرف نموده، با ضميمه به اموال خود موجب استطاعت او باشد.

آية اللَّه سيستاني: اگر بعد از احرام باذل رجوع كند، مبذول له بايد حج را تمام كند، اگر بر او حرجي نباشد هر چند فعلًا مستطيع نباشد و باذل ضامن مصرف اتمام حج او و بازگشتش مي باشد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 45

مواردي كه نهاد يا ارگاني، فردي را بدون الزام به كاري، به حج مي فرستد، با فرض مشروعيّت آن، حج بذلي محسوب مي شود.

پول قرباني را هم بدهند يا خود جانباز پول قرباني را داشته باشد، حج بذلي است و كفايت از حجةالاسلام مي كند.

آية اللَّه مكارم: در صورتي كه دولت پول قرباني آنها را بدهد، يا خود آنها داشته باشند، حج آنها بذلي محسوب مي شود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 46

كسي كه از وجوه شرعيه، مانند خمس و زكات و امثال اينهازندگي خود را اداره مي كند و بر حسب عادت مخارجش بدون مشقت، مضمون و حتمي باشد، در صورتي كه داراي مقداري پول گردد كه وافي به هزينه حج و مخارج عيالش باشد، بعيد نيست حج بر او واجب باشد، و همچنين است كسي كه شخص ديگر در تمام مدت زندگي او، مخارجش را متكفل باشد و همچنين كسي كه اگر آنچه دارد در راه حج صرف كند زندگي بعد از حجّش با قبل از آن تفاوتي نكند.

آية اللَّه خامنه اي: اگر بعد از مراجعت، زندگي آنها با شهريه اداره مي شود، كفايت مي كند و حج واجب است.

(4). آية اللَّه بهجت: اگر زندگي آن ها با وجوهات، بر حسب عادت بدون مشقّت مضمون و حتمي باشد. در صورتي كه داراي مقداري پول گردد كه وافي به هزينه حج و مخارج عيالش باشد حج بر او واجب است. (مناسك، مسأله 25).

(5). آية اللَّه صافي: ولي رعايت احتياط به اين كه به نحوي خود را واجد شرط استطاعت نمايد، ترك نشود.

آية اللَّه گلپايگاني: افرادي كه از وجوه خاصّي مثل سهم سادات و وجوهات شرعيه و نذورات استفاده مي كنند؛ مانند طلّاب و سادات و اشخاص ديگري كه مورد توجّه مردم هستند، در صورتي كه هزينه حج آية اللَّه مكارم: در تمام مواردي كه افراد به عنوان خدمه يا روحاني يا غير آن به حج مي روند، چنانچه زندگي خانواده آن ها در همان مدت تأمين باشد حجشان حَجةالاسلام و تأمين زندگي آنها در بازگشت شرط نيست. و مخارج عيالات را تا بازگشت داشته باشند، بعيد نيست كه حج بر آنان واجب باشد.

مناسك حج با

حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 47

مباشرت در سال هاي بعد داشته باشد.

آية اللَّه سيستاني: اگر اميد به تمكّن از حجّ بدون حرج و مشقّت بعد از آن هم نداشته باشد در اين فرض گرفتن نايب واجب است و وجوب آن فوري است.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: اگر از جهت مالي قدرت دارد و از جهت صحّت بدن استطاعت ندارد و اميد خوب شدن ندارد، واجب است نايب بگيرد درصورتي كه حج بر او مستقر شده، و اگر حج بر او مستقر نشده باشد، نايب گرفتن مطابق احتياط است، اگرچه اميد به زوال عذر هم وجود داشته باشد. (آداب و احكام حج، مسأله 90).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 49

حج، فوري است. (مناسك، م 63).

آيات عظام: صافي، گلپايگاني و مكارم: و قدرت بر نايب گرفتن هم ندارد.

(4). آية اللَّه خويي: … ولي اگر دارا و ثروتمند است و اميد به بهبودي ندارد يا حج بر او حرجي است بايدنايب بگيرد.

آية اللَّه سيستاني: اگر توانايي مباشرت اعمال حج را ندارد و نايب هم نمي تواند بگيرد، از استطاعت افتاده است ولي اگر تمكّن مالي دارد و توانايي مباشرت اعمال حج را ندارد يا دشوار و با مشقّت است و اميد به بهبودي ندارد بايد نايب بگيرد. (مناسك، مسأله 63).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 50

وطن باز گردد، چنانچه سال اوّل استطاعت او بوده، وجوب حج در سال بعد، به دارا بودن استطاعت در آن زمان بستگي دارد؛ ولي اگر حج بر او مستقر باشد، چنانچه مأيوس از خوب شدن باشد، بايد در همان سال با امكان، يا سال بعد، نايب بگيرد؛ و اگر اميد بهبودي داشته باشد، نمي تواند نايب بگيرد و بايد خودش بعد از بهبودي، حج و عمره تمتع را انجام دهد.

بكند يا براي او مشقت داشته باشد و اميد به بهبودي نداشته باشد كه در اين صورت بايد براي حج نايب بگيرد. و وجوب نايب گرفتن مانند وجوب حج فوري است. (مناسك، مسأله 63 و قبل از مسأله 151).

آية اللَّه سيستاني: اگر از انجام حج متمكن نبوده، وظيفه او بنابر احتياط واجب اين بوده است كه عمره تمتع را بدل به عمره مفرده كند و طواف نساء را انجام دهد، و اكنون اگر بازگشت براي او مقدور نيست احتياطاً بايد براي طواف نساءنايب بگيرد. (مناسك، ذيل مسأله 151 و ملحق مناسك، س 92).

(2). آية اللَّه فاضل: و اگر نشد سال بعد.

(3). آية اللَّه مكارم: در همان سال و اگر ممكن نشد در سال هاي بعد.

(4). آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: بنابر احتياط در اين صورت هم نايب بگيرد و اگر بعداً رفع عذر شد و داراي شرايط بود احتياطاً خودش نيز حج را انجام دهد. (مناسك عربي، ص 32، مسأله 90).

(5). آية اللَّه بهجت: در صورت استقرار حج، با فرض يأس از زوال عذر، واجب است استنابه نمايد و با اميدزوال عذر، احوط جمع بين استنابه فوري و لوازم مناسب با احتياط در آن است، و با زوال عذر احوط اعاده با مباشرت است و با تبديل اميد زوال عذر به يأس از آن احوط تجديد استنابه است و با استمرار عذر تا وقت وفات، احوط براي غير مأيوس قضاي از او با تكرار استنابه است. و اما در صورت عدم استقرار حج، پس با فرض يأس از زوال عذر، اظهر وجوب فوري استنابه است و با اميد زوال عذر، احتياط مستحب اين است كه

فوراً استنابه كند كه با زوال عذر اعاده با مباشرت مي نمايد و احتياط در بقيه بر همان نحو است كه ذكر شد (كتاب حج، ص 18 و 19).

آية اللَّه تبريزي: اگر اطمينان به تمكن از مباشرت نداشته باشد، بنابراحتياط واجب است كه براي خود نايب بگيرد و چنانچه مي داند متمكن از مباشرت نمي شود بايد نايب بگيرد و همچنين در فرض بعدي بايد بنا بر احتياط نايب بگيرد و وجوب نايب گرفتن مانند وجوب حجّ فوري است.

آية اللَّه خامنه اي: واجب است تا آنجا كه امكان دارد خودش به حج برود و اگر حج به سبب مرضي كه اميد زوالش نيست يا پيري يا اسباب ديگر، براي او مشقت دارد، واجب است نايب بگيرد.

آية اللَّه خويي، آية اللَّه سيستاني: اگر اميد به تمكن از مباشرت نداشته باشد، واجب است كه براي خود نايب بگيرد.

آية اللَّه مكارم: اگر اميد بهبودي نداشته باشد مي تواند نايب بگيرد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 51

وقت تمكن، به حج برود؛ و اگر متمكن نشد تا فوت شد، بايد از تركه اش براي او حج بجا آورند؛ ولي اگر حج بر او مستقر نبوده، در فرض مزبور، مستطيع نيست.

از آنها رفتن به حج و قبول نيابت واجب نيست مگر آن كه بالخصوص مورد وصيّت باشد و اگر منظور اين است كه يكي از آن ها مي تواند با استفاده از فيش پدر براي خود حج به جاآورد، در صورت داشتن ساير شرايط استطاعت، بر هر كدام كه مي داند با استفاده از فيش مورد مزاحمت ديگران قرار نمي گيرد حج واجب است و اگر همه در اين جهت مساوي باشند بر همه لازم است اقدام كنند و چنانچه يكي از آن ها بدون مسامحه ديگران موفّق به استفاده شد حج از ديگران ساقط است ولي با مسامحه، حكم به استقرار حج بر او خالي از وجه نيست. اين در صورتي است كه فيش از تركه ميّت محسوب نشود و اگر از تركه محسوب شود در صورتي كه هيچ يك از ورثه از حقّ خود نسبت به آن صرف نظر نكند، بايد به فروش برسد و بهاي آن بين ورثه- كما فرض اللَّه- تقسيم شود و بنابراين، هر يك از ورثه يا غير ورثه بايد اقدام به خريد فيش نمايد، هر كس برايش فراهم شد حج بر او واجب است و چنانچه پدر واجب الحج بوده است بايد براي او استيجار نمايند هر چند به فروش فيش باشد.

آية اللَّه گلپايگاني: اگر به عنوان نيابت پدر است بر هيچ يك از آنها رفتن به حج و قبول نيابت واجب نيست، مگر آن كه بالخصوص مورد وصيّت باشد، و اگر منظور اين است كه يكي از آنها مي تواند با استفاده از فيش پدر براي خود حج به جا آورد، در صورت داشتن ساير شرايط استطاعت، بايد هر كدام سعي كنند كه خودشان به حج بروند و در

صورت مشاجره بين آن ها، با قرعه تعيين شود، و در هر صورت ارزش فيش را به ورثه مديون است، و چنانچه پدر واجب الحج بوده است، بايد براي او استيجار نمايند. (آداب و احكام حج، مسأله 144).

آية اللَّه مكارم: ولي ورثه بايد بر آن توافق كنند و حج واجبي هم بر عهده پدر نباشد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 52

باشد، اجاره است و بايد انجام دهد.

آية اللَّه مكارم: اگر وصيت را قبول كرده واجب العمل است.

(4). آيةاللَّه بهجت: با فرض اينكه تنها نياز به امتياز فيش دارد و از نظر مالي خودش مستطيع است بايد بنابر احوط از اين جهت هم استجازه كند هرچند بدون آن هم حج او صحيح و مجزي از حجّةالاسلام است با فرض اينكه قاصد استرضاء ورثه فيما بعد است.

آيت اللَّه خامنه اي: در استفاده از فيش ميّت اجازه ورثه لازم است، و چنانچه بدون اجازه از آن استفاده نمايد، اگر از ميقات به بعد هم استطاعت از ناحيه فيش باشد، حجّ او حج اسلام محسوب نيست، ولي اگر از ميقات به بعد خودش هزينه حج را داشته باشد و ساير شرايط هم متحّقق باشد حج او مجزي از حَجّةالاسلام است.

آيت اللَّه تبريزي: بنابر احتياط بايد اجازه بقيه ورثه را تحصيل نمايد.

آيت اللَّه سيستاني: اگر از ساير جهات مستطيع باشد و تمكّن مالي در مورد پرداخت حق ساير ورثه در فيش نيز داشته باشد حج بر او واجب است و بايد مقدمات را تهيه كند و دراين فرض اگر بدون اجازه از فيش استفاده كند، حجش صحيح و مجزي است وبدهكار حق ورثه است.

آيت اللَّه صافي: در فرض سؤال، استجازه لازم نيست، چون تحصيل استطاعت است كه واجب نيست. و اگر بدون اجازه برود، هرچند گناه كرده لكن اگر در ميقات شرايط استطاعت در او باشد حج صحيح و مجزي از حَجّةالاسلام است.

آيت اللَّه فاضل: تصرّف در فيش، كه مشترك است، بايد با رضايت و اجازه همه ورثه باشد ولي اگر استجازه نكرد، هرچند معصيت كرده است ولي حج او صحيح

است و كفايت از حَجّةالاسلام مي كند، اما بايد رضايت ورثه را تحصيل نمايد.

آيت اللَّه مكارم: استجازه كردن لازم نيست ولي اگر استجازه كند و اجازه دهند و ساير شرايط را داشته باشد مستطيع مي شود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 53

انجام دهد.

آية اللَّه صافي: در فرض مرقوم، استيجار شخص ديگري صحيح نيست، بلي اگر براي انجام حج، اعمّ از مباشرت و تسبيب اجير شده باشد و حج مورد اجاره ميقاتي باشد بايد خودش حَجّةالاسلام خود را بجا آورد و براي ميّت حج ميقاتي استيجار كند. واللَّه العالم.

آية اللَّه فاضل: در فرض سؤال، وظيفه انجام حج نيابي است. گرچه اگر براي خود حج انجام دهند صحيح است. هر چند معصيت كرده اند. و نايب گرفتن براي متوفّي در صورتي صحيح و مجزي است كه مجاز در استنابه باشند. و الّا مجزي نيست.

آية اللَّه مكارم: در صورتي كه ميت وصيت براي حج بلدي نكرده باشد، اين كار مانعي ندارد.

آية اللَّه نوري: اين قبيل افراد نمي توانند نايب باشند و حجّ نيابي انجام بدهند، اين شخص هم لازم است حجّ خود را انجام بدهد و گرفتن نايب بايد با نظر ورثه و يا وصي و يا حاكم شرع، كه هر يك در مورد خود اختيار دارند، باشد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 54

91- در فرض سؤال قبل، اگر ميّت مثلًا پسر بزرگ خود را براي انجام حج مشخص كرده باشد، يا تمام ورثه اتفاق كنند كه يكي از آنها از طرف ميّت به حج برود، تكليف او چيست؟

به همان نحو كه در مسأله سابقه گذشت عمل شود واللَّه العالم.

آيةاللَّه بهجت: جواب آن از سوال قبل معلوم مي شود.

آيةاللَّه سيستاني: در صورتي كه وصيّت به يكي از آنها كرده باشد، بايد به جاي او حج انجام دهد و خودش مستطيع نيست. ولي اگر توافق آنها بر يكي از آنها باشد مصداق مسأله فوق است.

آية اللَّه صافي: با فرض آنكه استطاعت طريقي ندارد جايز است از طرف ميت حج بجا آورد.

آية اللَّه فاضل: اگر وصيت كرده باشد بايد به جاي متوفي حج بجا آورد و خودش در آن سال مستطيع نيست و اگر تمام ورثه رضايت بدهند كه يكي حج بجا آورد، اگر بگويند به نيابت حج بجا آورد، بايد بجاي متوفي حج انجام دهد و اگر اجازه دادند براي خودش حج انجام دهد، براي خودش انجام دهد.

آية اللَّه مكارم: هرگاه ميت وصيّت كرده، بايد به وصيّت او عمل شود و اگر ورثه توافق كنند جايز است او به حج برود.

آية اللَّه نوري: اگر خود آن فرزند مستطيع باشد، نمي تواند نيابت را قبول كند.

(2). آية اللَّه بهجت: الف: اگر در سال اولي كه مستطيع شده بدون تأخير ثبت نام نموده و حال زمان اعزام او رسيده، در حالي كه توانايي جسمي ندارد از آن كشف مي شود كه مستطيع نبوده و اگر تأخير كرده بوده بطوريكه اگر اقدام مي كرد قبل از مريض شدن مي توانست حج بجا آورد بر او مستقر شده و از قبل در حكمِ مستطيع است.

ب: در صورتي كه مستطيع بوده و از توانايي خود نااميد باشد، بايد فوراً نايب بگيرد و اگر در صورت استنابه رفع مانع شد وجوب اعاده با بقاء استطاعت بلكه

مطلقاً احوط است.

آية اللَّه خامنه اي: الف: مستطيع نيست.

ب: استنابه واجب نيست.

آية اللَّه سيستاني: چنانچه از نظر بدني مستطيع نباشد و از حصول استطاعت تا آخر عمر مأيوس باشد، بايد نايب بگيرد، و همچنين است در صورتي كه استطاعت بدني داشته باشد و لكن راهي براي رفتن به حج نداشته باشد، حتّي تا آخر عمر.

آية اللَّه صافي: احتياط واجب در صورت بقاي استطاعت مالي، اين است كه شخص مذكور، در حال حيات خود كسي را از طرف خود بفرستد كه حج نمايد و بهتر بلكه احتياط مستحب اين است كه در اين صورت كسي را به نيابت بفرستد كه اوّلين مرتبه حجّ او باشد و اگر استطاعت مالي او باقي نيست، در صورتي كه در سنوات گذشته به غير از طريق ثبت نام براي حج، امكان تشرّف به حج براي او در آن سال ها نبوده است و فعلًا كه امكان حاصل شده استطاعت مالي ندارد، حج بر او واجب نيست.

آية اللَّه نوري: الف: اگر در سال هاي سابق حج بر او مستقر نبوده، در فرض سؤال مستطيع نيست.

ب: نيابت لازم نيست.

آية اللَّه تبريزي: چنانچه شخص مزبور تمكّن از رفتن به حج- ولو از طريق آزاد- را دارد، بايد به حج برود و اگر به علت بيماري يا كهولت سن، خودش نمي تواند به حجّ برود. بنابراحتياط واجب بايد كسي را بفرستد كه از طرف او حج انجام دهد.

آية اللَّه فاضل: الف: چنانچه قبلًا حج بر او مستقر نبوده، در فرض مزبور مستطيع نمي باشد و حج بر او واجب نيست.

ب: نيابت گرفتن براي حجّ مستحبي مانعي ندارد ولي كسي كه قبلًا حج بر او مستقر شده و فعلًا

توانايي انجام آن را ندارد، نمي تواند نايب بگيرد مگر اين كه مأيوس از رفع عذر باشد.

آية اللَّه مكارم: چنانچه استطاعت او تنها از طريق ثبت نام حاصل شده است و اكنون كه نوبت او رسيده از نظر جسمي توان ندارد، مستطيع نمي باشد ولي اگر از طريق آزاد هم مي توانسته به حج برود و نرفته مستطيع است و بايد نايب بگيرد تا از سوي او حج بجا آورد.

آية اللَّه صافي: احتياط واجب در صورت بقاء استطاعت مالي اين است كه شخص مذكور، در حال حيات خود كسي را از طرف خود بفرستد كه حج نمايد و بهتر بلكه احتياط مستحب اين است كه دراين صورت كسي را به نيابت بفرستد كه اوّلين مرتبه حجّ او باشد و اگر استطاعت مالي او باقي نيست در صورتي كه در سنوات گذشته به غير از طريق ثبت نام براي حج امكان تشرّف به حج براي او در آن سال ها نبوده است و فعلًا كه امكان حاصل شده استطاعت مالي ندارد حجّ بر او واجب نيست.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 55

حج بماند و حَجّةالإسلام بجا آورد يا واجب نيست؟

مسأله 18 ص 431).

(3). آية الله خويي: اگر دارا و ثروتمند است و توانايي مباشرت اعمال حج را ندارد يا دشوار و با مشقت است بايد نايب بگيرد. و وجوب نايب گرفتن، مانند وجوب حج فوري است. (مناسك، مسأله 63

آية الله سيستاني: كسي كه تمكن مالي دارد ولي توانايي مباشرت حج را ندارد و اميد اين كه بتواند در آينده انجام دهد ندارد، واجب است نايب بگيرد و اگر مباشرت براي حرج و مشقت داشته باشد، مي تواند نايب بگيرد، گرچه مباشرت افضل است و به هر حال همچنان كه وجوب مباشرت فوري است، وجوب استنا به نيز فوري است.

آية الله مكارم: يعني در موقع حج استطاعت بدني و باز بودن راه را ندارد.

(4). آية اللَّه بهجت: در صورتي كه موضوع وجوب استنابه، كه يأس از رفع مانع است، محقّق نشده باشد. (كتاب حج، ص 18 و 19)

آية اللَّه گلپايگاني: بلي اگر علم داشته باشد كه در آن سال متمكّن از رفتن به حج است، جواز مصرف كردن وجه در غير حج (خصوصاً در اوان خروج مردم براي حج) مشكل است، و اگر استطاعت مالي بعد از استطاعت طريقي حاصل شده باشد، تصرف در آن مال در زماني كه مردم آماده براي حج مي شوند جايز نيست. (آداب و احكام حج، مسأله 37).

آية اللَّه خامنه اي: در مورد نظر ايشان به حاشيه مسأله بعد مراجعه شود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 57

جهات هم استطاعت دارد و فقط وسايل رفتن را تهيه نكرده يا وقت حج نرسيده، نمي تواند خود را از استطاعت خارج كند وگرنه حج بر او مستقر مي شود و بايد به هر نحو به حج

برود. 94- اگر در سالِ استطاعت مالي، از جهت صحت بدن يا باز بودن راه، استطاعت نداشته باشد، مي تواند در مال تصرف كند و خود را از استطاعت مالي خارج نمايد حتي اگر اطمينان داشته باشد كه

______________________________

(1). آية اللَّه فاضل: حتي اگر اول ماه محرم باشد كه هنوز چندين ماه به موسم حج باقي است.

(2). آية اللَّه بهجت: هرگاه انسان مالي داشته باشد كه كفاف هزينه حج را بدهد، مي تواند قبل از وقت حركت قافله آن را در مصارف خود خرج كند هرچند ديگر نتواند به حج برود ولي در صورتي كه آن مال را به طور نسيه تا زمان بعد از حج بفروشد و منظور فرار از استطاعت باشد، احتياط اين است كه اقدام به اين عمل ننمايد. و اگر نموده با خود معامله مستطيع كند به اين كه سال آينده به حج برود با احتياطاتي كه سبب قطع به اجزاء از حَجّةالاسلام است (يعني احتياطاً سعي در تحصيل و حفظ استطاعت شرعيه براي خود در وقت سير كاروان در سال آينده بنمايد نه صرف استطاعت عقليه) و اگر معامله نه براي فرار است بلكه براي حاجت فعلي است كه متمكّن از بر آورده شدن آن نمي شود، مگر بعد از وقت سير يا وقت حج اظهر جواز آن است (كتاب حج، ص 11).

آية اللَّه خويي: هرگاه انسان مالي داشته باشد كه كفاف هزينه حج را بدهد، حج بر او واجب مي شود و جايز نيست در آن مال تصرفي كند كه از استطاعت خارج شود و نتواند تدارك كند. و اين تصرف خواه پيش از تمكن از سفر باشد يا بعد از آن فرقي ندارد، بلكه ظاهر

اين است كه قبل از ماه هاي حج تصرف جايز نيست.

آية اللَّه سيستاني: در تفصيل تمكن از مسير مي فرمايند: اگر در آن تصرفي كند كه از استطاعت خارج شود و نتواند تدارك كند، و براي او مشخص شده باشد كه قدرت رفتن به حج در روزهاي آن را داشته باشد، بنابر اظهر حج در ذمّه او مستقر است، ولي اگر قدرت رفتن براي او مشخص نشده باشد، حج در ذمّه او مستقر نيست. (مناسك، مسأله 39).

(3). آية اللَّه خامنه اي: پس از فرا رسيدن زماني كه صرف آن براي رسيدن به حج لازم است، شخص مستطيع نمي تواند خود را از استطاعت بيندازد و پيش از فرا رسيدن اين زمان نيز احتياط واجب آن است كه خود را از استطاعت خارج نسازد.

آية اللَّه خويي، آية اللَّه سيستاني: تصرّف در مال جايز نيست و واجب است مال را حفظ كند و خود را از استطاعت خارج نكند. (حاشيه بر عروة الوثقي).

آية اللَّه تبريزي: بنابر احتياط واجب، استطاعت خود را حفظ كند.

آية اللَّه صافي و آية اللَّه گلپايگاني: اگر اطمينان دارد كه در سال هاي ديگر از آن جهات استطاعت پيدا مي كند بنابر احتياط (آية اللَّه گلپايگاني بنابر فتوي) نمي تواند در مال تصرف كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 58

در سال هاي ديگر از آن جهات، استطاعت پيدا مي كند.

95- در زمان حصول استطاعت، فرقي بين شهر حج- يعني «شوال» و «ذي القعده» و «ذي الحجه» - و قبل از آن نيست؛ بنابراين، بعد از تحققِ استطاعت مالي، اگر ساير شرايط موجود باشد، نمي تواند خود را از استطاعت خارج كند، حتي در اوائل سال و قبل از ماه هاي حج.

سال تمكّن، براي حج ثبت نام نموده باشد ولي قبل از انجام حج، از نظر مالي به آن پول محتاج شود، از استطاعت خارج شده و مي تواند پول را پس بگيرد؛ و حج بر او واجب نيست هرچند در همان سال اول، نوبت اعزام او فرا برسد.

بايد تكميل شود.

آية اللَّه مكارم: مگر اين كه وصيّت كند از ثلث خارج شود.

(4). آية اللَّه بهجت: دين مقدم است حتي بر وصيت ولي در زايد بايد با اجازه ورثه باشد و بنابر احتياط زايد را بين غير صغار تقسيم نمايند.

آية اللَّه سيستاني: بنابراحتياط واجب، ولي مازاد بر اجرتِ متعارف را از سهم صغار ورثه به حساب نياورند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 62

اگر وصي يا وارث، در استيجار براي حج ميت، اهمال و تأخير كنند تا تركه از بين برود، ضامن مي باشند.

است. خواه در حرم فوت كرده باشد و يا در خارج حرم.

(5). آية اللَّه بهجت: يعني سال اول استطاعت شرعيه نه فقط ماليّه.

آية اللَّه خويي: بلكه در اين فرض حتي اگر حج بر ذمّه اش مستقر نبوده ولي قبل از احرام يا دخول حرم بميرد، ظاهراً قضا از او واجب شود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 63

متعلق به ورثه است مخصوصاً اگر ميّت، وارث صغير داشته باشد؟

حجّ متوفّي مانعي ندارد و زايد بر مبلغي كه صرف استيجار حج شده، متعلّق به ورثه است و از خود فيش هم جهت استيجار با توافق ورثه مي شود استفاده كرد. بلي چنانچه متوفي ورثه صغير داشته باشد، بايد حق او ملاحظه شود. واللَّه العالم.

آية اللَّه فاضل: چنانچه ميت وصيتي نسبت به آن فيش نداشته باشد. مي توان براي ميت در صورت استقرار حج براي او استنابه كرد و فيش را در اختيار ديگري قرار داده و مابه التفاوت، بين همه ورثه، طبق قانون شرع تقسيم گردد. و در اين فرض فرقي بين داشتن صغير يا نداشتن آن نيست.

و در صورت نبودن وصيت و عدم استقرار حج با وجود صغير، بايد سهم صغير از مجموع فيش به هر صورت رعايت شود و تفصيل اين مسأله در استفتائات آمده است.

آية اللَّه مكارم: بايد فيش را بفروشند و مازاد را به ورثه بدهند.

آية اللَّه نوري: اگر حج بر متوفي واجب بوده است و ورثه كبار نباشند، لازم است براي حجّ متوفي نايب بگيرند و از آن فيش هم به نحوي كه ذكر شده است استفاده اشكال ندارد و اگر همه كبير باشند، با رضايت آنان مي توان با آن فيش براي او حج به جا آورد.

(2). آية اللَّه بهجت: به مسأله 86 مراجعه شود.

تفصيل اين مسأله ذيل مسأله 93 گذشت.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 64

65

و در صورت شك در صحت، حكم به صحت مي شود؛ و استنابه صحيح است هرچند قبل از عمل شك داشته باشد.

باشد و چه اطلاق منصرف به آن باشد، بايد به همان نحو عمل كند، مگر در صورت يقين به فساد عمل.

(4). آية اللَّه بهجت: به مسأله قبل مراجعه شود.

آية اللَّه تبريزي: بنابر احتياط مراعات تقليد منوبٌ عنه را بنمايد.

آية اللَّه خويي: اگر اجير بتواند اعمال را به نحوي انجام دهد كه بداند مطابق تقليد منوبٌ عنه واقع مي شود، و در صورتي كه عمل طبق فتواي مقلَّد منوبٌ عنه به نظر نايب باطل باشد، بايد عمل به احتياط كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 66

مطمئن باشد در سال بعد حج خود را انجام مي دهد، حج نيابي را تمام كند و اگر مطمئن نيست بايد به يكي از مواقيت رفته و براي خود احرام ببندد ولي اگر حج نيابي را تمام كند حجش صحيح است و اگر استيجاري باشد اجاره باطل است و مستحق اجرت المثل است

آية الله فاضل: نيايت او صحيح است اگر چه معصيت كرده است، و در مورد مذكور، كه فعلا از احرام خارج شده است، واجب است به ميقات برگردد و براي خودش محرم شود. ولي اگر دوباره معصيت كرد و حج نيابي را تمام كرد صحيح است و از منوب عنه مجزي است.

(4). آية الله اراكي، آية الله نوري: مگر آن كه به نحو خطا در تطبيق باشد كه در اين صورت از طرف خودش واقع مي شود.

(5). آية الله بهجت: نيابت شخص مستطيع جايز نيست ولي اگر انجام دهد صحيح است؛ چنان كه در ذيل مسأل 33 آمده است

آية الله تبريزي: در فرض مزبور براي خودش حج به جا آورد و براي آن شخص نايب بگيرد

آية الله خويي: حج نيابي او صحيح است و در صورتي كه رفتن به حج منحصر به استفاده از سهميه آن شخص بوده و استفاده از آن بنا به وصيت وي يا نظر ورثه موقوف به اين باشد كه خود او براي آن شخص حج نيابي انجام دهد، اين كه لازم باشد چنين ضخصي باز براي خود حج بجا آورد، فتواي ايشان روشن نيست.

(6). آية اللَّه خامنه اي: اگر استطاعت طريقي فقط به سبب نيابت حاصل شده، نيابت صحيح است و بايد براي منوب عنه حج بجاآورد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص:

67

در فرض مزبور، اين شخص براي خود حج به جا آورد و براي حجّ ميّت نايب بگيرد.

آية اللَّه خويي: مراجعه شود به مسأله 110.

آية اللَّه گلپايگاني: با فرض استطاعت در ميقات، نيابت صحيح نيست.

آية اللَّه مكارم: اگر از نام نويسي آن شخص استفاده كند، بايد براي او حج نمايد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 68

جانب پدر را سال بعد انجام دهد.

آيات عظام صافي، گلپايگاني، نوري: اگر حج واجب برعهده پدر بوده، در همان سال نايب بگيرد تا تأخير در انجام وصيّت نشود.

آية اللَّه مكارم: اگر ميّت شرط مباشرت كرده نمي تواند نايب بگيرد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 69

قبل از استطاعت خودش باشد، بايد در سال اول حج نيابي را انجام دهد؛ و اگر در اين صورت، اول براي خودش حج بجا بياورد، حج او صحيح است هرچند در مخالفت اجاره، معصيت نموده است.

در فرض مذكور، اگر براي سال اول اجير نشده، يا قبول اجاره، بعد از استطاعتِ خودش باشد، بايد اول براي خودش حج بجا بياورد و اگر اول حج نيابي را انجام دهد، حج نيابي باطل است و براي خودش هم واقع نمي شود و حج بر وي مستقر مي شود.

بعد مي تواند حج خود را انجام دهد، اجاره صحيح است و بايد در سال اوّل، حج پدر را انجام دهد و اگر مطمئن نباشد اجاره باطل است و بايد حج خود را انجام دهد.

(3). آية اللَّه سيستاني: مگر اين كه مطمئن باشد كه سال بعد مي تواند حج خود را انجام دهد.

(4). آية اللَّه بهجت: در حاشيه مسأله 33 گذشت كه حج نايب صحيح و ذمّه منوبٌ عنه بري ء مي شود.

آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: حج نيابي او صحيح است و براي پدرش واقع مي شود، ولي نايب اجرة المثل را طلبكار است. نه اجرة المسمّي را.

آية اللَّه مكارم: صحيح است ولي به خاطر تأخير حجّ خودش، معصيت كرده است.

(5). آية اللَّه نوري: اگر در وصيت قيد «مباشرت» شده و فرزند وصيت را قبول كرده، نيابت واجب مي شود، هرچند استيجار هم محقق نشده باشد.

آية اللَّه سيستاني: اگر اجرت را معين كرده و او در حيات پدر قبول كرده، اجاره است و در صورتي كه صحيح باشد بايد انجام دهد. (منهاج الصالحين، ج 2، ص 1449).

آية اللَّه مكارم: اگر وصيّت كرده خودِ فرزند به جا آورد و او قبول كرده لازم است عمل كند. بنابراين استطاعت براي او حاصل نمي شود.

(6). تفصيل اين مسأله و نظر آيات عظام در مسأله 113 و 87 گذشت.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 70

شخصي تبرّعاً به نيابت ديگري حج نمود، اكتفا كردن به عملش مشكل است بلي اگر در به جا آوردن كارهايي كه بر محرم حرام است معذور باشد مثل اين كه مضطرّ به تظليل (زير سايه رفتن) باشد، اجير گرفتن يا نايب گرفتنِ چنين شخص عيبي ندارد. (مناسك، ص 41، مسأله 110).

آية اللَّه تبريزي: نيابت كسي كه از ابتدا مي داند از اتيان به حج اختياري عاجز است، در حج واجب اشكال دارد.

آية اللَّه خويي: اجاره كردن معذور براي حج جايز نيست بلكه اگر خودش تبرعاً حج نيابي به جا آورد اجزاء آن از منوبٌ عنه مشكل است ولي ايشان نيابت معذور به عذر طاري را مجزي مي دانند.

آية اللَّه سيستاني: بنابر احتياط واجب نمي شود كسي را كه از پيش، عجز او از عمل اختياري معلوم است اجير كرد، بلكه اكتفا به تبرّع او در نيابت نيز محلّ اشكال است و در مورد عذرهايي كه بعداً عارض مي شود حكم نايب همان حكم منوبٌ عنه است كه در بعضي موارد حج صحيح است و گاهي باطل است و استيجار و نيابت كسي كه در انجام بعضي واجبات حج كه ترك عمدي آنها هم موجب بطلان نيست، مانند طواف نساء و بيتوته و رمي روز يازده و دوازده اشكال ندارد.

آية اللَّه صافي: نيابت كسي كه از اتيان بعض اعمال عمره و حج معذور است اگر ترك عمدي آن عمل، از غير معذور موجب بطلان حج يا عمره نباشد به اين كه ترك آن عمل يا فقط حرمت تكليفي دارد و يا علاوه بر آن موجب كفّاره هم هست ولي ترك آن موجب بطلان عمل عمره يا حج نيست، اشكال ندارد و حتي اگر مي داند كه اجير بعضي

از اعمالي كه ترك آن موجب بطلان حج و عمره نيست عمداً بدون عذر ترك مي كند استيجار او مانعي ندارد و مبري ء ذمّه منوبٌ عنه مي باشد، بلي نسبت به استحقاق اجرت اگر موقع عقد اجاره، مستأجر اطّلاع از معذور بودن اجير در امور مذكوره نداشته باشد، اجير استحقاق اجرت ندارد ولو اين كه عمل او مبري ء ذمّه منوبٌ عنه است.

آية اللَّه فاضل: نيابت معذور، براي حج واجب حتي اگر تبرعاً و بدون وكالت باشد، صحيح نيست ولي براي حج استيجاري و عمره مستحبي مانعي ندارد هر چند بهتر حج را براي خودش انجام دهد و ثواب آن را اهدا كند.

آية اللَّه گلپايگاني: بنابر احتياط نيابت معذور صحيح نيست. (مناسك عربي، ص 50، مسأله 9).

آية اللَّه مكارم: ولي عذرهايي كه در خود حج پيش مي آيد مانعي ندارد.

آية اللَّه نوري: در نايب معذور به عذر طاري اشكال ندارد.

(2). آية اللَّه خامنه اي: در عذرهايي كه بعد از عقد اجاره حادث شود، نظر معظم له ذيل سؤال 124 آورده شده است.

آية اللَّه مكارم: ولي عذرهايي كه در خود حج تصادفاً به وجود مي آيد؛ مانند وقوف اضطراري، مانع نيست.

آية اللَّه نوري: ولي عذري كه تصادفاً پيش مي آيد و طاري است، مانع صحت نيست.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 71

گاه در حج پيش مي آيد مانع از نيابت نيست.

(5)- به مسأله 117 و 120 مراجعه شود.

آية اللَّه بهجت: مگر در عذر طاري و در غير آن خلاف احتياط است.

آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي: نيابت آنها اشكال دارد.

(6)- آية اللَّه بهجت: مگر آن كه عذر طاري باشد و در غير آن خلاف احتياط است.

آية اللَّه تبريزي: نيابت معذور اشكال دارد، لكن اگر ابتدا معذور نبود و بعد در زمان عمل معذور شد نيابت صحيح است و در اجرت بايد با مستأجر خود تراضي كند.

آية اللَّه سيستاني: عذر در رمي جمرات در روز 11 و 12 مانع نيابت حج نيست.

آية اللَّه صافي: به مسأله 117 مراجعه شود.

آية اللَّه مكارم: عذرهايي كه به طور طبيعي گاه در حج پيش مي آيد مانع نيابت نيست.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 72

تقليد (1387)، ص: 73

بروند، و رمي در شب براي آنها جايز است، ولي مي توانند نايب شوند؛ اما نيابت در ساير ذوي الأعذار صحيح نيست.

اجرت و اعاده عمره و حج براي منوبٌ عنه مي باشد.

آية اللَّه خويي: حكم آن در مسأله 117 گذشت.

آية اللَّه سيستاني، آية اللَّه فاضل: در عذر طاري اشكال ندارد.

آية اللَّه صافي: اگر قبل از احرام، معذور از انجام حج به نحوي كه براي آن اجير شده است گرديده، مستحقّ اجرت نيست اگر چه در بعض صور، حجّ او كفايت از منوبٌ عنه مي كند.

(3). آية اللَّه بهجت: مسأله نيابت، در مسأله قبل آمده است و مسأله اجرت در صورت صحّت نيابت و اجزاء مستحق، تمام اجرت است، اگر شرطي بر خلاف نباشد نظير مسأله قبل.

آية اللَّه تبريزي: در عذر طاري، نيابت معذور صحيح است و حج او از منوبٌ عنه كافي است و در اجرت با مستأجر خود تراضي كند.

آية اللَّه خامنه اي: از مسأله قبل معلوم شد.

آية اللَّه خويي: به حاشيه مسأله 117 مراجعه شود.

آيات عظام سيستاني، صافي، فاضل، گلپايگاني، مكارم: عذر طاري اشكال ندارد.

آية اللَّه نوري: اگر عذر او موجب نقص بعض از اعمال شود، اشكال دارد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 74

بعداً به واسطه عذر يا تنگي وقت كه اتفاقاً عارض شده، حج او بدل به افراد مي شود و در اين صورت ذمّه منوبٌ عنه بري ء مي شود.

آية اللَّه گلپايگاني: در عذرِ طاري، اجزاء بعيد نيست. (آراء المراجع، ص 39).

آية اللَّه مكارم: مگر اين كه از عذرهايي باشد كه در حج احياناً پيش مي آيد. كه در اين فرض اكتفا به آن، بي اشكال است.

آية اللَّه نوري: در اين صورت نمي تواند نيابت كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 75

است، براي كسي كه وظيفه او حج تمتع است، صحيح نيست؛ بلي اگر در سعه وقت او را اجير نمايد، سپس وقت ضيق شود، بايد به حج افراد عدول كند، ولي بنابر احتياط، از منوبٌ عنه، مجزي نيست.

نيابتش صحيح است هر چند از اوّل نمي توانسته نايب شود و امّا قبل از احرام پس با احراز رضايت منوب عنه حج ميقاتي براي او بدهد چون اطلاق اجاره قيد مباشرت را بر مي دارد (مناسك، س 106 و 17).

آية اللَّه تبريزي: نيابت معذور در حج واجب اشكال دارد.

آية اللَّه خويي: نيابت معذور اشكال دارد.

آية اللَّه سيستاني: اگر عذر بعداً پيش آمده است نايب گرفتن جايز است و همچنين در مواردي كه تفصيل آن در حاشيه مسأله 117 به بعد گذشت.

آية اللَّه صافي: به 117 به بعد مراجعه شود.

آية اللَّه گلپايگاني، آية اللَّه مكارم: بنابر احتياط.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 76

را به صاحبش برگرداند، مگر اين كه از طرف صاحب پول، مجاز در استنابه در اصل حج باشد كه در اين صورت مي تواند با فرض امكان، ديگري را در اصل عمل حج، نايب قرار دهد؛ هر چند اگر بدون اجازه، نيابت را به ديگري واگذار نمايد و او عمل را انجام دهد، حج از طرف منوبٌ عنه واقع مي شود ولي پول را بايد به صاحبش برگرداند و صاحب پول، ضامن چيزي نيست، و اجرت نايب دوّم را بايد امر كننده بپردازد.

باشند، اگر بتوانند ولو يك لحظه از وقوف اختياري مشعر را درك كنند بايد برگردند و اگر نمي توانند بايد قبل از ظهر روز عيد به آنجا برگردند و در فرض عجز از آن هم حج آنان صحيح است و چنانچه اين وظيفه را از روي جهل به حكم ترك كرده باشند حجّشان صحيح است ولي بايد يك گوسفند كفّاره بدهند. (مناسك، مسأله 378 و 379 و 380) و در حاشيه مسأله 124 «حكم نيابت معذور به عذر طاري» گذشت.

(4). آية اللَّه صافي: به حاشيه مسأله 117 به بعد مراجعه شود.

آية اللَّه فاضل، آية اللَّه گلپايگاني: اگر عذر ايشان طاري بوده نيابت صحيح است.

(5). آية اللَّه بهجت: به ذيل مسأله 117 و 133 مراجعه شود.

آية اللَّه تبريزي: نيابت ايشان محل اشكال است.

آية اللَّه سيستاني: صحّت نيابت در اين فرض بعيد نيست.

آية اللَّه مكارم: نيابتشان هم درست است.

آية اللَّه فاضل: نيابت آنها در حج واجب در صورتي كه از اول مي دانسته اند كه بايد همراه زنها بروند و نمي توانند برگردند و وقوف اختياري را درك كنند، صحيح نيست، يعني كفايت از حج واجب منوب عنه نمي كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 77

شده اند و همچنين ساير معذورين، نيابت ايشان صحيح نيست و كفايت از منوبٌ عنه نمي كند، و بايد پول را برگردانند، و خودشان با فرض عدم عذر نسبت به درك اختياري مشعر، بايد با انجام عمره مفرده، ازاحرام خارج شوند.

132- خدمه اي كه بايد نيمه شب به مني بروند، نيابت آنان صحيح نيست؛ و اگر قبل از

______________________________

(1). آية اللَّه بهجت: به ذيل مسأله قبل و 979 مراجعه شود.

آية اللَّه تبريزي: چنانچه شب در مشعر وقوف كرده اند و از روي جهل

به مسأله قبل از طلوع فجر، از آنجا كوچ كرده اند و در وقت دانستن مسأله امكان برگشت به مشعر و درك وقوف نبود، حج آنها صحيح است و بايد يك گوسفند كفّاره بدهند و اگر در حج اجير بوده اند، در اجرت با مستأجر خود تراضي كنند و هم چنين ساير معذوريني كه در اثناي عمل عذر پيدا كرده اند و از اول نمي دانسته اند، اگر به وظيفه معذور عمل كنند حج نيابي آن ها صحيح است ولي احتياطاً در اجرت با مستأجر خود تراضي كنند.

آية اللَّه خويي، آيةاللَّه صافي: به حاشيه مسأله 117 مراجعه شود.

آية اللَّه سيستاني: اگر معذورند، هرچند از ابتدا معلوم باشد، چون درك وقوف ركني مي كنند كافي است و نيابت صحيح است، بلكه حتي اگر غير معذور هم به آن اكتفا كند حجش صحيح است، ولي در صورت علم كفّاره دارد.

آية اللَّه فاضل: اگر عذر آن ها طاري بوده، نيابت صحيح است و كفايت مي كند.

آية اللَّه گلپايگاني: اگر عذر آنان طاري نبوده صحّت حج و كفايت آن از منوبٌ عنه محل اشكال است.

آية اللَّه مكارم: صحيح است.

(2). آية اللَّه فاضل: احتياطاً از ادني الحل تجديد نمايد و عمره مفرده انجام دهد.

(3). آية اللَّه بهجت: بنا بر احتياط، با تمكّن از استيجار غير معذور، نمي توانند اجير شوند (مستفاد ازمناسك، ص 40 مسأله 110) و در جزوه پرسش هاي جديد حج، ص 4، مسأله 13 آمده است در صورتي كه بدانند به واجبات اختياريه نمي توانند عمل كنند احتياط در ترك نيابت است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)؛؛ ص77

آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي: نيابت آنان محل اشكال است مگر اين كه بتوانند براي درك مسمّي وقوف اختياري به مشعر برگردند.

آية اللَّه سيستاني:

صحّت نيابت آنان بعيد نيست. (ملحق مناسك، س 58، فرع 2).

آية اللَّه صافي: به مساله 117 مراجعه شود.

آية اللَّه گلپايگاني: بنابر احتياط.

آية اللَّه مكارم: نيابت آنها صحيح است.

آية اللَّه فاضل: نيابت آنها در حج واجب در صورتي كه از اول مي دانسته اند كه بايد همراه زنها بروند و نمي توانند برگردند و وقوف اختياري را درك كنند، صحيح نيست، يعني كفايت از حج واجب منوب عنه نمي كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 78

استخدام، اجير شده اند، بايد با درك وقوف اختياري، حج نيابي را به جاآورند.

صافي: به ذيل مسأله 124 مراجعه شود.

آية اللَّه تبريزي: در فرض مزبور استحقاق اجرت را دارد ولي اكتفا به عمل او مشكل است.

آية اللَّه خويي: اجير مي تواند اجرةالمثل عملش را از كسي كه او را اجير كرده بگيرد، مگر اين كه بيشتر از اجرةالمسمّي باشد. (المسائل الشرعيه، ج 1، ص 310).

آية اللَّه سيستاني: اجاره در فرض مذكور صحيح است و اجير مستحق تمام اجرت است و حكم اكتفا به حج او، در مسأله 124 آمده است.

آية اللَّه گلپايگاني: احوط استرضا از مستأجر است يا اجرت را مسترد دارد و بنابر احتياط كفايت نمي كند. (مناسك عربي، ص 50، مسأله 9).

آية اللَّه مكارم: اگر نايب نمي دانسته و مستنيب مي دانسته، بايد اجرةالمثل او را بپردازد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 79

مستنيب يا منوبٌ عنه، معذور بودن او را در وقت نيابت بدانند يا نه، و كفايت از حَجّةالاسلام نمي كند.

از خوب شدن تا آخر عمر باشد.

و از مرجوحيّت بيرون مي آيد (كتاب حج، ص 40).

آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي: بلكه اگر منوبٌ عنه مرد و زنده باشد كه به خاطر عدم تمكن نمي تواند حَجّةالاسلام را به جاي آورد، احتياط لزومي آن است كه مردي را كه تاكنون به حج نرفته، به نيابت خود به حج بفرستد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 81

براي او نايب بگيرند؛ و اگر عاقل شد، حكم اشخاص محرم ديگر را دارد.

او مستقر بوده، با تمكّن بايد خودش حج به جاآورد و هم چنين اگر مستقر نبوده ولي استطاعتش باقي باشد، بايد حج به جاآورد. (آداب و احكام حج، حاشيه مسأله 90).

آية اللَّه گلپايگاني: مگر اين كه در وقت نايب گرفتن، اميد خوب شدن و رفع عذر داشته باشد كه در اين صورت بنابر احتياط، اگر رفع عذر شد و استطاعت داشت بايد خودش هم حج را انجام دهد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 82

برطرف شد، بايد خودش حج برود.

______________________________

(1). آية اللَّه سيستاني: گرچه احتياط واجب است كه نايب نيز عمل حج را تمام نمايد. (مناسك، مسأله 64).

آية اللَّه صافي: اگر بعد از احرام عذر مرتفع گردد كه امكان انجام حج براي منوبٌ عنه در همان سال يا سال بعد باشد ارتفاع عذر كاشف از بطلان اجاره و بلكه بطلان احرام نايب است.

آية اللَّه گلپايگاني: مگر اين كه در اثناي عمل بعد از احرام عذر برطرف شود ولي منوبٌ عنه تمكن از انجام عمل كامل نداشته باشد كه در اين صورت حج نايب مجزي است. (مناسك عربي، مسأله 90).

آية اللَّه مكارم: بنابر احتياط واجب بايد خودش حج برود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 83

رضايت شود و شاهد حال هم بر رضايت بود؛ به طوري كه اگر او بفهمدراضي است، نيابت صحيح است با مراعات ساير جهات (مستفاد از س 157 و 17).

(2). آيات عظام فاضل، نوري: مگر وكالت مطلقه از پدر داشته باشد.

آية اللَّه بهجت: با احراز رضايت پدر اشكال ندارد و تبرّع از حيّ در حج واجب، با عدم قدرت او، اظهر جواز آن است وبااذن باشد احوط است در تفريغ ذمّه. (كتاب حج، ص 45 و مناسك مستفاد از س 17 و 157).

آية اللَّه سيستاني: اگر اختيارات او شامل نايب گرفتن در حج هم بوده كافي است وگرنه عمل نايب كافي نيست مگر اين كه قبل از احرام، پدر مطلع شود و موافقت نمايد. (ملحق مناسك، س 40).

آية اللَّه گلپايگاني: اجير گرفتن براي پدر از مال او بدون اطّلاع پدر صحيح نيست بلي در صورتي كه مبلغ اجاره را از مال خود تبرّعاً بپردازد در فرض مذكور اگر پدر عاجز از انجام حجّ باشد مانعي ندارد و مجزي از حَجّةالاسلام پدر مي باشد.

(3). آية اللَّه بهجت: به ذيل مسأله 136 تا 141 مراجعه شود.

آية اللَّه سيستاني: بايد پس از مرگ براي او نايب بگيرند.

آية اللَّه فاضل و آية اللَّه مكارم: اگر اميد به بهبودي او نباشد گرفتن نايب براي او مانعي ندارد.

آية اللَّه نوري: فقط حاكم شرع مي تواند براي او نايب بگيرد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 84

نيست.

آية اللَّه سيستاني: اگر محرك آنان در احرام، حج نيابي باشد كافي است ولي اگر به كلي غافل باشند كه اگر از آنها پرسيده شود، جواب مي دهند كه براي خود احرام مي بنديم بايد حج را به نيت خود تمام كنند ولي اگر پس از انجام عمره از مكه خارج شوند و در ماه بعد به مكه برگردند؛ مثلًا آخر ذي قعده خارج و اوّل ذي حجه وارد شوند عمره آن ها باطل مي شود و مي توانند از يكي از مواقيت به نيّت منوبٌ عنه احرام ببندند، گرچه باطل كردن عمره تمتّع عمداً گناه است.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: با فرض آن كه مستطيع نبوده و از قبل اجير براي انجام حج شده است نيّت احرام براي خود او منعقد نشده است و در صورتي كه مجدّداً به نيّت منوبٌ عنه محرم شده است حج نيابي او صحيح است.

آيةاللَّه مكارم: همين اندازه كه نيت نيابت در عمق ذهن او باشد كافي است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 85

آن كه احرام اول باطل باشد؛ مثل اين كه حج بر او واجب نبوده و نيت حَجّةالاسلام كرده باشد.

بر عهده خود او است.

مكارم: خير، لازم نيست، مگر اين كه در ضمن عقد اجاره شرط شده باشد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 87

آيةاللَّه مكارم: معمولًا اجاره براي اداي تكليف منوبٌ عنه است. بنابراين مستحقّ تمام اجرت مي باشد.

(4). آية اللَّه بهجت: اگر تصريح به خلاف متعارف نباشد، بر حسب معلوم از داعي استيجار كه برائت ذمه منوبٌ عنه است چيزي از اجرت پس گرفته نمي شود وقتي كه وفات نايب پس از احرام و دخول حرم باشد و اگر قبل از احرام باشد استحقاق اجرت المثل مقدار راهي كه پيموده است بعيد نيست و نيز توزيع اجرة المسمّي بي وجه نيست در صورتي كه بعض عمل را مثل احرام انجام داده باشد و يا سير از طريق خاص در اجاره قيد شده باشد. (كتاب حج، ص 41).

آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي: هرگاه اجير بعد از محرم شدن بميرد، تمام اجرت را مستحقّ خواهد شد، در صورتي كه بر تفريغ ذمّه ميّت اجير شده باشد. و امّا اگر اجير بر به جاآوردن اعمال شده باشد، اجرتِ مقداري را كه به جاآورده مستحقّ مي شود و چنانچه قبل از احرام بميرد چيزي مستحقّ نخواهد بود. بلي اگر مقدّمات عمل داخل اجاره باشد، هر مقدار از مقدّمات را كه انجام داده باشد اجرت همان مقدار را مستحقّ مي شود (مناسك، مسأله 115).

آية اللَّه خامنه اي: هرگاه نايب پس از احرام و ورود به حرم بميرد اگر نايب گرفتن براي برئ شدن ذمه منوب عنه باشد، كما اينكه ظاهر حال اطلاق قرارداد اجاره چنين است اجير مستحق تمام اجرت خواهد بود كه بايد آنرا به ورثه اش بپردازند.

آية اللَّه سيستاني: در صورتي كه مقدمات عمل داخل اجاره باشد، هر مقدار از مقدمات را كه انجام داده باشد اجرت همان مقدار را مستحق مي شود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 88

چه ذكر شد، مستحق نيست،

اگر چه در اين فرض، حج از ميت ساقط مي شود؛ و اگر بعد از انجام بعضي از اعمال فوت كند، مستحق اجرت آن اعمال نيز مي باشد.

حج بر او مستقر نشده است، اگر بعد از احرام بميرد قضا واجب نيست هر چند قبل از دخول حرم باشد.

تفصيل اين مسأله در ذيل مسأله 99 و 158 گذشت.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 89

بر اين كه فاصله ميان دو عمره مطابق فتواي ما حفظ شود.

آية اللَّه تبريزي: در صورتي كه قرينه اي ولو از جهت تعارف بر احرام از مسجد شجره احراز نشود مي تواند از خود چهار ميقات ديگر نيز محرم شود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 90

شود، و همچنين براي انجام عمره مفرده بعد از عمل حج؛ چنانچه مي تواند براي خودش طواف و عمره مفرده به جا آورد.

قرآن تبرّعاً يا استيجاراً براي ديگري اشكال ندارد.

(4). آية اللَّه بهجت: احتياطاً عمره به جا آورد.

(5). آية اللَّه فاضل: يا قبل از آن.

(6). آية اللَّه گلپايگاني: رجاءً (احكام عمره فارسي، ص 16).

(7). آية اللَّه مكارم: اين احتياط واجب است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 91

باب سوم

اقسام و موارد عمره 93

1- اقسام عمره و فرقهاي آن 93

2- تبديل عمره 94

3- موارد جواز و عدم جواز عمره 95

تكرار عمره 98

مكان احرام عمره مفرده 102

1- ميقات و ادني الحل 102

2- حكم احرام از جده 103

3- حكم احرام از حديبيّه 105

خروج از مكه و بازگشت به آن 107

حكم خروج خدمه كاروان 107

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 92

يَا حَبِيبَ مَنْ تَحَبَّبَ إِلَيْكَ وَ يَا قُرَّةَ عَيْنِ مَنْ لاذَ بِكَ

قال الإمام الباقر عليه السلام

يا جابِر مَنْ دَخَلَ قَلْبَه خالصُ حَقيقةِ الإيمانِ، شغلَ عَمَّا فِي الدُّنْيا مِنْ زِيْنَتِها؛ إنّ زينَةَ زَهْرةِ الدُنيا، إنّما هُوَ لَعِبٌ وَلَهْوٌ وإنّ الدارَ الآخرةِ لَهِيَ الحَيَوانِ.

يا جابر إنّ المؤمن لا ينبغي له أن يركنَ ويَطْمئنَّ إلي زَهرة الحياةِ الدنيا؛ واعْلَم أنّ أبناءَ الدُنيا هُمْ أَهلُ غَفْلَةٍ وَغُرُورٍ وَجَهالَةٍ وَأنَّ أَبْناءَ الآخِرَةِ، همُ المُؤمِنُونَ العامِلُونَ الزَّاهِدُونَ أَهْل العلمِ وَالفِقْهِ وَأَهْل فِكْرَةٍ وَاعْتِبارٍ وَاخْتِبارٍ، لا يَملّونَ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ.

وَاعْلَمْ يا جابر: أنّ أهلَ التقوي، هُمُ الأغنياءُ، أَغناهُمُ القليلُ مِن الدنيا، فَمَئُونَتُهم يَسيرةٌ؛ إنْ نَسيتَ الخَيْرَ، ذَكَروُكَ وإن عَمِلْتَ به أَعانُوكَ؛ أخَّروا شهواتَهم ولذاتَّهم خَلْفَهم، و قدَّموا طاعَةَ رَبَّهم أمامَهم و نظروا إلي سبيل الخيرِ وإلي ولايةِ أحبّاءِ اللَّه، فأحبُّوهم و تولّوهم وَاتّبَعُوهُمْ

فأنزِل نَفْسَكَ من الدنيا، كَمثَلِ مَنْزِلٍ نزلْتَهُ ساعَةً، ثُم ارْتَحَلْتَ عَنْهُ، أو كمثلِ مالٍ اسْتَفَدْتَهُ في مَنامِكَ، فَفَرِحْتَ بِهِ وَسَرَرْتَ، ثمّ انْتَبَهْتَ مِنْ رَقْدَتِكَ وَلَيْسَ

في يَدِكَ شيٌ ء وإنّي إنما ضَرَبْتُ لَكَ مثلًا لِتَعْقِلَ وَتَعْمَلَ بِهِ

تحف العقول ص: 287

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 93

مسأله 309 مراجعه شود).

آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي و آية اللَّه سيستاني: كسي كه عمره مفرده را در ماههاي حج بجا آورده و اتفاقاً تا وقت حج در مكه باقي مانده، مي تواند عمره مفرده خود را عمره تمتع قرار داده و حج را بجا آورد و فرقي در اين حكم بين حج واجب و حج مستحبي نيست.

آية اللَّه فاضل: در حج نيابي هم اگر عمره را به نيّت منوبٌ عنه انجام داده باشد، مي تواند تبديل به عمره تمتع كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 95

حج نيابي، جواز تبديل عمره مفرده، محل اشكال است.

بين عمره تمتع و حج، عمره مفرده بجا آورد، ظاهر اين است كه موجب بطلان عمره تمتّع خواهد شد و لازم است كه آن را اعاده نمايد. ولي اگر تا روز هشتم ذي حجّه در مكّه بماند و قصد حجّ كند عمره مفرده اش تمتّع به حساب مي آيد و مي تواند براي حجّ محرم شود. (مناسك، مسأله 137).

آية اللَّه فاضل: اين در صورتي است كه عمره مفرده را در همان ماهي كه عمره تمتّع انجام داده بجا آورده شود، امّا اگر در ماه ديگر انجام داده، عمره تمتّع او باطل شده و اگر تا هشتم ذي حجّه در مكّه بماند اين عمره مفرده عمره تمتّع محسوب مي شود و حجّ تمتّع او با همين عمره صحيح خواهد بود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 97

اللَّه سيستاني: محل اشكال است و احتياط نبايد ترك شود و امّا انجام عمره مفرده بين عمره تمتع و حج، موجب بطلان عمره تمتع مي شود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 99

يك نفر ديگر انجام دهد. ولي انجام دو عمره، يكي براي خود و يكي براي ديگري و يا دو عمره براي دو نفر متفاوت جايز است.

آية اللَّه خامنه اي: نظر ايشان در خصوص اين مسأله و دو مسأله بعد، ذيل مسأله 184 آمده است.

آيةاللَّه گلپايگاني: فاصله بين دو عمره شرط نيست.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 100

انجام اعمال.

آية اللَّه فاضل: ظاهراً در هر دو فرض، اعمال عمره مربوط به ماه جديد است و تا ماه آينده نمي تواند مجدداً عمره مفرده بجاآورد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 101

است و اگر بعد از عمره تمتّع يا عمره مفرده متوجّه شوند عمره باطل است و در عمره تمتّع اگر وقت دارد و ممكن باشد، جبران كند و اگر وقت ندارد حجّ تمتّع بدل به حجّ افراد مي شود و در اين صورت نيز كفايت از حَجّةالاسلام مي كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 104

دهد.

آية اللَّه نوري: اگر بعد از اعمال متوجّه شود عمره او صحيح است.

(3). آيةاللَّه بهجت: با عدم مرور به ميقات از محاذي اوّلين ميقات محرم مي شوند و در صورت ترك آن، احرام از ادني الحلّ مجزي است.

آية اللَّه تبريزي: در فرض سؤال، بايد به جحفه يا ميقات ديگر- از مواقيت معروفه- بروند و از آنجا محرم شوند، احرام از ادني الحل مجزي نيست.

آية اللَّه خامنه اي: واجب است براي محرم شدن به يكي از ميقات ها برود و در صورتي كه نتواند به يكي از ميقات ها برود، احتياط واجب اين است كه با نذر از جدّه احرام ببندد.

آية اللَّه سيستاني: نمي توانند.

آية اللَّه صافي: عبور از ميقات يا محاذي آن، براي قاصد مكّه بدون احرام جايز نيست هرچند بخواهد عمره مفرده بجا آورد و لكن اگر معصيت نمود و از ادني الحل محرم شد، عمره او صحيح است.

آية اللَّه فاضل: براي عمره مفرده مي توانند از ادني الحل محرم شوند ولي چون ورود بدون احرام به شهر مكه حرام است و در قسمت مسجد تنعيم شهر مكه توسعه يافته است اگر شخص بخواهد به تنعيم برود و از آنجا محرم شود، مستلزم ورود به شهر مكه بدون احرام است كه جايز نيست. پس اين شخص يا بايد با نذر قبل از ورود به شهر مكه محرم شود و يا به مواقيت ديگر مثل جعرانه و حديبيه برود و از آنجا محرم شود.

آية اللَّه مكارم: ميقات آن ها حديبيه، كه تقريباً هفده كيلومتر با مكّه فاصله دارد، مي باشد. اگر از جاده قديم بروند به حديبيه برخورد مي كنند و اگر نروند از محاذات آن كفايت مي كند.

آية اللَّه نوري: خير، بايد از جُحفه يا مسجد

شجره محرم شوند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 105

2/ 196- كساني كه به قصد عمره مفرده وارد جدّه مي شوند، آيا مي توانند با نذر از مسجد تنعيم، محرم شوند؟

كار ديگري غير از عمره در آن محل بوده و قصد دخول حرم هم نداشته و از ميقات گذشته و سپس تصميم بر انجام عمره گرفته است مي تواند از ادني الحل محرم شود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 107

مي خواهند در همان ماه انجام حج يا عمره، دوباره وارد مكه شوند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 108

مي شوند و به جده مي روند و برمي گردند، لازم نيست محرم شوند ولي اگر عمره تمتع بجا آورده اند، بنابر احتياط نبايد از مكه خارج شوند مگر در صورت حاجت در حالي كه به احرام حج محرمند.

آنجا احرام حج ببندد، اظهر جواز بيرون رفتنش از مكّه بدون احرام است. (مناسك، مسأله 151).

آية اللَّه فاضل: اگر يقين يا اطمينان دارد كه خروج از مكه لطمه به حج او وارد نمي كند، مانعي ندارد كه حتي بدون احرام هم از مكه خارج بشود و براي احرام از مكه و مناسك به مكه برگردد لكن احتياط استحبابي بر خلاف آن است. بله اگر از مكه خارج شد و در ماه بعد به مكّه بازگشت بايد مجدّداً عمره تمتع انجام دهد و عمره تمتّعي كه در ماه قبل انجام داده لغو وباطل است و بايد براي حج تمتع از يكي از مواقيت معروفه محرم شوند.

آية اللَّه مكارم: حرام است خارج شوند مگر اينكه مطمئن باشند كه به موقع برمي گردند و حج خود را انجام مي دهند و همچنين در صورت حاجت.

(4). آية اللَّه بهجت: براي كسي كه اگر خارج شود حج در آن سال از او فوت مي شود، خروج از مكّه بعد از عمره تمتّع جايز نيست و اظهر عدم اعتبار فاصله بين دو عمره است، اگرچه احوط و افضل است، و اگر بعد از عمره خارج از مكه و حرم و ميقات شد و برگشت در غير ماه احرام اوّلي، پس محتاج به احرام عمره است كه آن را عمره تمتّع قرار مي دهد و براي عمره سابق انجام طواف نساء موافق احتياط است. (مناسك شيخ، ص 89 و 90).

آية اللَّه خامنه اي: اگر بعد از انجام عمره تمتع از شهر مكه بدون احرام خارج شود، پس اگر در همان ماهي كه عمره انجام داده به مكه برگردد، نياز به تجديد احرام براي ورود به شهر مكه ندارد، ولي اگر

در ماه بعد از ماه انجام عمره به مكه برگردد، مثل اينكه عمره را در ذي القعده انجام دهد و خارج شود، و در ماه ذي الحجه به مكه برگردد، واجب است با احرام جديد براي عمره جهت دخول مكه محرم شود، و عمره تمتع وي كه متصل به حج مي شود همين عمره تمتع دوم خواهد بود.

آية اللَّه خويي: بيان احتياط و عدم آن در مناسك ايشان نيامده است.

آية اللَّه سيستاني: اگر بين اين عمره و حج، عمره ديگري فاصله نشود مي توانند عمره تمتّع انجام دهند و پس از آن اگر خوف فوت اعمال حج نداشته باشند مي توانند براي كاري هرچند غير ضروري خارج شوند. پس اگر در همان ماه قمري برگردند احرام مجدّد لازم نيست و اگر ماه بعد باشد و نخواهند دوباره خارج شوند و در ماه بعد وارد شوند بايد با احرام عمره تمتّع وارد شوند و اگر باز هم بخواهند در ماه بعد وارد شوند بايد اكنون با احرام عمره مفرده وارد شوند.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: اگر حج تمتّع بر آن ها واجب باشد بايد به قصد عمره تمتّع محرم شوند و انجام عمره مفرده قبل از حج براي كسي كه حج بر او واجب است يا نايب در حج بلدي است اشكال دارد.

آية اللَّه فاضل: اگر بخواهند در ماهي كه عمره انجام داده خارج شوند و در همان ماه برگردند، مي توانند عمره تمتّع انجام دهند، در اين صورت فرقي نمي كند كه بخواهند به مدينه بروند يا جدّه. و در اين فرض بايد بدون احرام مجدّد به مكّه وارد شوند. امّا اگر بخواهند در ماه بعد برگردند نبايد عمره تمتّع انجام دهند،

بلكه عمره مفرده انجام دهند و براي آخرين بار كه به مكّه رجوع مي كنند عمره تمتّع انجام دهند.

آية اللَّه مكارم، آية اللَّه نوري: خدمه كاروان ها مي توانند عمره تمتّع را به جا آورند و از احرام خارج شوند و بعد براي انجام كارهاي ضروري به جده يا مدينه و مانند آن بروند بشرطي كه مطمئن باشند كه به موقع به حج برسند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 109

عمره مفرده محرم شوند؛ و ادني الحِلّ، ميقات اين اشخاص نيست. افراد مذكور بعد از انجام عمره مفرده، در صورت خارج شدن ازمكه، اگر فقط به جده بيايند، براي ورود به مكه در مرتبه دوم و بعد از آن، احرام، واجب نيست؛ ولي اگر به مدينه بروند، براي بازگشت به مكه، بايد در مسجد شجره، براي عمره مفرده ديگر محرم شوند، و چون بين اين عمره

______________________________

(1). آيات عظام فاضل، مكارم: همانطور كه گذشت، براي عمره مفرده اگر از ادني الحلّ محرم شود عمره اش صحيح است.

(2). آية اللَّه مكارم: اگر در همان ماه قمري كه محرم شده وارد شود تجديد احرام لازم نيست.

آية اللَّه تبريزي: در ماهي كه محرم شده اند تجديد احرام لازم نيست ولو به مدينه بروند و از آنجا بخواهند به مكه بروند.

(3). آية اللَّه خامنه اي: چنانچه بخواهد در كمتر از يك ماه به مكه مراجعه نمايد، نياز به احرام مجدّد ندارد.

آيات عظام خويي، سيستاني، صافي، گلپايگاني: حكم جده و مدينه يكي است و تا ماه هلالي كه عمره مفرده را در آن انجام داده تمام نشود، مي تواند بي احرام وارد مكه شود.

آية اللَّه مكارم: نياز به محرم شدن از هيچ ميقاتي نيست.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص:

110

مفرده و عمره مفرده اول، يك ماه فاصله نشده، عمره دوم را رجاءً به جا آورند.

اين اشخاص آخرين مرتبه اي كه به مكه مي روند، بايد به يكي از مواقيت معروفه- مثل مسجد شجره يا جُحفه- بروند و از آنجا براي عمره تمتع محرم شوند.

جدّه مي رود و در برگشت، بدون احرام وارد مكه شده است، وظيفه اش چيست؟

2- گذر از ميقات بعد از انجام عمره

اثناي عمل نيز نبايد خارج شود. بلي اگر يقين يا اطمينان داشته باشد كه خروج از مكه به حج او لطمه نمي زند مانعي ندارد كه حتي بدون احرام نيز خارج شود، اگرچه احتياط مستحب عدم خروج بدون احرام است. و در هر صورت چنانچه بدون احرام خارج شد و در همان ماه برگشت حج تمتّع او صحيح است، امّا اگر ماه بعد برگشت عمره اولش فاسد شده و بايد مجدّداً عمره تمتّع انجام دهد و الّا حجّ تمتّع او صحيح نيست.

آية اللَّه نوري: اگر اعمال عمره تمتّع را انجام داده و مطمئن است كه به حج در موقع خود مي رسد، مي تواند از مكه خارج شود و برگردد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 112

اگر مُحِلّ شده است، نمي تواند از مكه خارج شود مگر در حال ضرورت، در حالي كه بنابر احتياط براي حجْ محرم شده باشد.

با احرام، براي او حرج باشد جايز است بدون احرام خارج شود.

آية اللَّه مكارم: و اگر بستن احرام براي حج و ماندن در احرام تا روز عرفه، موجب عسر و حرج مي شود، لازم نيست.

(2). آيةاللَّه بهجت: محتاج به احرام عمره است و عمره دوّم را عمره تمتّع قرار مي دهد و احتياج عمره اوّل به طواف نساء موافق احتياط است.

آيت اللَّه خامنه اي: در فرض سؤال بايد از ميقات محرم شود به عمره تمتّع، و عمره تمتّع حج وي همين عمره اخيره است.

آيت اللَّه تبريزي: در فرض مزبور براي عمره تمتّع مجدداً محرم مي شود و بنابر احتياط واجب بايد براي عمره قبل طواف نساء را انجام مي دهد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)؛؛ ص112

آيت اللَّه گلپايگاني: در فرض سوال بايد براي عمره تمتّع محرم شود.

آيت اللَّه سيستاني: اگر نمي خواهد دوباره خارج شود عمره تمتّع را انجام دهد چون عمره قبلي باطل شده است.

آيت اللَّه مكارم: احتياط آن است كه محرم شود و عمره مفرده اي بجا آورد.

آيت اللَّه فاضل: در فرض سؤال براي ورود به مكه در ماه جديد بايد محرم بشود، پس اگر بخواهد حج تمتع بجا آورد مجدداً محرم به احرام عمره تمتّع بشود و عمره تمتّع قبل او باطل شده است والا محرم به عمره مفرده بشود

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 113

باب چهارم

كيفيت حج افراد 115

موارد عدول و تبدل به افراد 118

1- ضيق وقت 118

2- حيض و نفاس 120

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 114

الَّلهُمَ

اجْمَعْ بَيْنِي وَ بَيْنَ الْمُصْطَفَي وَ آلِهِ خِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ

وَ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ مُحَمَّدٍ صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ

عن الزمخشري:

قَالَ النَّبِيُّ ص:

فَاطِمَةُ بَهْجَةُ قَلْبِي وَ ابْنَاهَا ثَمَرَةُ

فُؤَادِي وَ بَعْلُهَا نُورُ بَصَرِي وَ الأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِهَا أُمَنَاءُ رَبِّي وَ حَبْلٌ مَمْدُودٌ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ

مَنِ اعْتَصَمَ بِهِمْ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُمْ هَوَي.

فرائد السمطين 2/ 66

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 115

سيستاني بيان شده است).

آية اللَّه فاضل: در برخي از احكام بين حج تمتع و حج افراد تفاوت هست، مثلًا تقديم اعمال مكه بر وقوفين در حج افراد اختياراً جايز است بر خلاف تمتع، و همچنين كسي كه احرام حج تمتع مي بندد تا طوافهاي حج تمتع را بجا نياورده نمي تواند طواف مستحبي بجا آورد و اين امر در حج افراد مشروع است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 116

شود، اين عمره از ادني الحل- كه افضلِ آن «جِعرانه»، «حُديبيه» و «تنعيم» انجام مي شود.

شد (مانند زن حايض كه چون يقين داشت براي عمره تمتع پاك نيست به قصد حج افراد محرم شد و اتفاقاً در مكه برخلاف عادت پاك بود) لازم است از حج افراد عدول به عمره تمتع كند و بعد از انجام آن حج تمتع بجا آورد و اما كسي كه حج افراد هم از او صحيح است مختار است كه عدول نمايد به تمتع يا حج افراد را تمام كند. (مناسك عربي، ص 70).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 117

نيست.

(5)- آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: شخصي نائي

(6)- آية اللَّه سيستاني، آية اللَّه مكارم: و اگر مي تواند، به خارج حرم برود و از آنجا محرم شود.

(7)- در مسأله 946 مي آيد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 118

كند و پس از بجا آوردن آن، در صورتي كه حَجّةالاسلام بجا مي آورد، عمره مفرده بجا آورد، و حج او صحيح و كافي از حَجّةالاسلام است.

در آينده انجام دهد.

(5)- آية اللَّه بهجت: كسي كه محرم شد به احرام عمره تمتع ولي عمداً بجا آوردن اعمال آن را به تأخير انداخت تا وقت تنگ شد، هرچند در ابطال عمره معصيت كرده ولي واجب است نيّت حج افراد كند و بعداً عمره مفرده را بجا آورد و در سال آينده حج تمتع بجا آورد بنابر احوط چنانكه گذشت (در مسأله 254) (مناسك، مسأله 157).

آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي: هرگاه در سعه وقت براي عمره تمتّع احرام بست و طواف و سعي خود را عمداً تا زماني كه نتواند آنها را بجا آورد و حج را درك نمايد به تأخير انداخت، عمره وي باطل است و نمي تواند بنابر اظهر به حج افراد عدول نمايد. لكن احوط اين است كه عدول به افراد نموده و عمره را به قصد اعم از حج افراد يا عمره مفرده بجا آورد.

آية اللَّه سيستاني: هرگاه در سعه وقت براي عمره تمتع احرام بست و طواف و سعي خود را عمداً تا زوال آفتاب روز عرفه به تأخير انداخت، عمره وي باطل است، نمي تواند به حج افراد عدول نمايد، اگرچه احتياط مستحب اين است كه اعمال حج افراد را به قصد رجا انجام دهد، بلكه احوط اين است كه طواف و نماز آن و سعي و حلق يا تقصير در عمره اش را به قصد اعم از حج افراد و عمره مفرده بجا آورد. (مناسك، مسأله 157).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 120

كند و بعد از آن عمره مفرده بر او واجب نيست.

عادت است و امكان دارد برخلاف عادت پاك شود، احتياط آن است كه در وقت احرام قصد كند محرم مي شود به احرامي كه بر من واجب است از عمره تمتع يا حج افراد، پس اگر قبل از گذشتن وقت عمره پاك شد اعمال عمره را تمام كند و محل شود و بعد اعمال حج را بجا آورد، و حج تمتع او صحيح است، و اگر پاك نشد به همان احرام اعمال حج افراد را بجا آورد و بعد عمره مفرده بجا آورده و حج افراد صحيح است

آية الله مكارم، آية الله فاضل: بهتر است در موقع احرام قصد كند احرامي را كه بر او واجب است انجام مي دهد، تا مشكلي براي او پيش نيايد.

(2). آية اللَّه سيستاني: عدول كند به عمره تمتع و اعمال آن را انجام دهد و بايد رعايت كند كه پس از انجام سعي تلبيه نگويد.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: لازم است اين حج افراد را عدول به عمره تمتّع كند؛ يعني طواف و نماز آن و سعي را به جا آورد و تقصير كند و بعد براي حج محرم شود و اعمال حج را به جا آورد. و اين مخصوص كسي است كه مكلف به حج تمتع باشد و امّا كسي كه حج افراد هم از او صحيح است، مختار است كه عدول نمايد به تمتع يا حج افراد را تمام نمايد.

ساير آيات عظام متذكر مسأله كشف خلاف نشده اند. و در نيّت افراد، با حضرت امام قدس سره موافق هستند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 121

مي آورد، احرام او باطل است و بايد مجدداً براي عمره تمتع محرم شود.

كه مي داند فرصت انجام دادن عمره تمتع را ندارد و با اين فرض، براي عمره تمتّع محرم شده، بايد نيت را به حج افراد برگرداند و اشكال ندارد؛ بلي اگر با التفات به اين كه

______________________________

(1). تفصيل نظر آيات عظام در مسأله 223 گذشت.

آية اللَّه بهجت: در صورتي كه قصدش انجام وظيفه بوده كفايت مي كند و حج افراد به جا مي آورد. (مناسك، س 41).

آية اللَّه تبريزي: اين در صورتي است كه در حال احرام حايض باشد چنانكه ظاهر سؤال است ولي اگر بعد از احرام حايض شد مخيّر است بين اين كه حج افراد بجاآورد و بعداز فراغت، عمره مفرده بجاآورد و بين اين كه اعمال عمره تمتّع را بدون طواف و نمازش به جاآورد به اين ترتيب كه سعي و تقصير نموده و براي حج احرام بسته به عرفات و مني برود و پس از فراغ از اعمال مني قضاي طواف عمره و نماز آن را قبل از طواف حج به جاآورد.

آيةاللَّه خويي: اگر در حال احرام تا آخرين زمان ممكن براي اتيان اعمال عمره تمتع حايض بوده، فتواي ايشان در دست نيست كه آيا احرامش براي عمره تمتع باطل است يا مي تواند آن را بعنوان حج افراد قرار دهد، گرچه در استفتائات حكم به بطلان احرام براي حج افراد شده، اگر زن در وقت احرام حايض بود و گمان مي كرد تا آخر وقت پاك نمي شود و بعداً كشف خلاف شد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 122

نمي تواند عمره تمتع انجام دهد و اگر انجام دهد صحيح نيست، به نيت عمره تمتع محرم شده، صحت اين احرام، بلكه امكان جِدّي بودن چنين قصدي، محل اشكال است.

جهت حيض يا نفاس نتواند بعد از احرام، طواف بجا آورد و خوف داشته باشد كه وقت وقوف به عرفات بگذرد، به افراد عدول مي كند و بعد از آن، در صورت وجوب حج بر وي، عمره مفرده انجام مي دهد.

بين اين كه به دستور مسأله 219 عمل كند و بين اين كه سعي و تقصير كند و براي حج احرام ببندد و پس از برگشتن از مني، قبل از طواف حج، طواف عمره و نماز آن را قضا كند.

آية اللَّه سيستاني: در فرض مسأله اگر در حال احرام حايض بوده است، حجّش بدل به افراد مي شود و در صورت تمكّن بايد بعد از حج عمره مفرده انجام دهد و اگر بعد از احرام حايض شده است احتياط مستحب اين است كه عدول كند ولي مي تواند به احرام خود باقي باشد و سعي و تقصير را انجام دهد و پس از اعمال مني، قبل از طواف حج، طواف عمره و نماز آن را قضا كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 123

تا قبل از رفتن به عرفات، پاك نمي شود، وظيفه او عدول به افراد است.

از طواف حج بجا آورد.

آية اللَّه تبريزي: طواف را رها نموده، سعي و تقصير مي كند و براي حج محرم مي شود و بعد از برگشتن از مني، قبل از طواف حج، يك طواف كامل به قصد اعمّ از تمام يا اتمام بجا مي آورد و نماز آن را مي خواند.

آية اللَّه خويي: مخير است بين عدول به حج افراد و بقا بر حج تمتع، به اين نحو كه سعي و تقصير مي كند و بعد از رجوع از مني، قبل از طواف حج، يك طواف به نيت اعم از اتمام و تمام بجا مي آورد. (تعليقه عروه، ج 2، ص 331، و مناسك، مسأله 294).

آية اللَّه سيستاني: احتياط مستحب اين است كه به حج افراد عدول نمايد، گرچه مي تواند در عمره تمتّع خود باقي بماند و اعمال آن را بجز طواف و نماز آن انجام دهد و پس از فراغت اعمال مني قبل از طواف حج، طواف عمره و نماز آن را بجا آورد. (مناسك، مسأله 290).

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: طواف را رها نموده، سعي و تقصير را احتياطاً انجام دهد و تروك احرام را ترك نمايد، و رجاءً محرم به احرام حج تمتع شود و اعمال آن را به قصد مافي الذمّه از تمتع و افراد انجام دهد و پس از پاك شدن، ابتدا طواف ناقص عمره را تكميل نموده، نماز بخواند و بعد بقيه طواف ها را بجا آورد و احتياطاً عمره مفرده نيز انجام دهد.

آية اللَّه فاضل: اگر قبل از سه شوط و نيم حايض شده، مورد عدول به افراد است و اگر بعد از آن و قبل از تمام شدن دور چهارم حايض شده، طواف

را رها كند و سعي و تقصير را احتياطاً و رجاءاً انجام دهد و احتياطاً محرّمات احرام را رعايت كند و وقت رفتن به عرفات احتياطاً و رجاءاً محرم به احرام حجّ تمتّع شود و اعمال آن را به قصد مافي الذمّه- اعمّ از تمتّع و افراد- انجام دهد. و پس از پاك شدن، بنابراحتياط ابتدا طواف و نماز عمره را تكميل كند و احتياطاً سعي و تقصير را نيز اعاده كند و بقيّه اعمال حج را بجا آورد و اگر حجّ تمتّع بوده احتياطاً عمره مفرده را انجام دهد.

آية اللَّه نوري: و بعد از انجام حجّ، عمره حجّ افراد را بجا بياورد.

(3)- آية اللَّه خويي: فتواي معظّم له به دست نيامد.

اين مسأله در مناسك حج آية اللَّه گلپايگاني و آية اللَّه صافي نيامده است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 124

نينداخته، حج افراد را تمام كند؛ و اگر حج او واجب است، بعد از آن عمره مفرده بجا آورد.

يا بعد از اين مستطيع شد بايد در سالهاي آينده حج بجا آورد.

آية اللَّه سيستاني: اگر وقت عمره تنگ باشد، پس اگر اعتقاد او به حيض از روي موازين شرعيه باشد؛ مثلًا خوني كه ديده در ايام عادتش بوده ولي قبل از سه روز قطع شود، در اين صورت احتياط واجب آن است كه اعمال حج افراد را تمام كند و اگر حج در ذمّه او مستقر بوده و يا اگر مستقر نبوده بعداً مستطيع شود، احتياطاً بايد دوباره حج نمايد ولي اگر مستقر نبوده و مستطيع هم نشود، چيزي بر او نيست و اگر اعتقاد او به حيض از روي موازين شرعيه نبوده، حج و احرام او باطل است و بايد اعاده نمايد.

آية اللَّه فاضل: اگر با علم به حايض شدن تأخير نينداخته …

(2). آيةاللَّه بهجت: بعد از پاك شدن اگر وقت دارد اعمال عمره را اعاده مي كند وگرنه حج او افراد شده است و پس از حج در صورت امكان عمره مفرده بجا مي آورد.

آيت اللَّه خامنه اي: اگر نتواند با تدارك اعمال عمره، محرم به احرام حج شود، چنانچه عادت او پيش از احرام از ميقات حادث شده باشد، حج او بدل به حج افراد مي شود، كه بايد پس از انجام مناسك حج، عمره مفرده بجا آورد، ولي اگر عادت ماهانه بعد از احرام از ميقات عارض شده باشد، عمره تمتّع او صحيح است، فقط طواف و نماز آن باطل است، كه بايد بعد از برگشت از عرفات و مشعر و مني و مناسك آن، طواف عمره و نماز آن را تدارك كند.

آيت اللَّه تبريزي: در فرض مزبوركه زن در زمان احرام حائض بوده،

چنانچه وقت براي انجام اعمال، بعد از پاك شدن ازحيض دارد، بايد اعمال را اعاده كند و اگر وقت وسعت انجام اعمال را ندارد، با همان احرامي كه بسته حج افراد را به جا مي آورد و در صورت تمكّن، بايد بعد از آن، عمره مفرده به جا آورد.

آيت اللَّه سيستاني: اگر تا قبل از وقت حج، فرصتِ انجام اعمال عمره را دارد، بايد صبر كند و اعمال را پس از پاكي، دوباره انجام دهد و اگر فرصت نباشد بايد حج افراد انجام دهد و پس از اعمال، اگر ممكن بود، عمره مفرده انجام دهد.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: زن مذكور محرم است، بنابراين اگر پاك شود و وقت براي عمره تمتع باقي باشد، مجدداً اعمال عمره را انجام مي دهد و اگر وقت براي انجام عمره نباشد، به طوري كه بتواند وقوف عرفات را درك كند، حجّش بدل به افراد مي شود؛ يعني با همان احرام بعد از پاكي و غسل، نيت حجّ افراد مي كند و اعمال حج را تا آخر انجام مي دهد و قرباني ندارد و بعد از حج هم، عمره به جا مي آورد و همين حجش مجزي است.

آيت اللَّه فاضل: اگر وقت براي اعاده اعمال عمره تمتع دارد، طواف و نماز را اعاده كند و احتياطاً سعي و تقصير را نيز اعاده نمايد، ولي اگر وقت ندارد، حج افراد انجام دهد (حجش مبدّل به افراد مي شود) وپس از حج، عمره مفرده به جا آورد.

آيت اللَّه مكارم: بايد طواف ها و نماز طواف را از سر بگيرد و احتياط اين است كه اگر در مكه حاضر است، بقيه اعمال؛ مانند سعي و تقصير را نيز اعاده كند ولي كفّاره اي

بر او نيست.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 125

بنابر اين منظور از ده روز، مجموع دو خون است نه با ضميمه كردن طهر واقع در ميان دو خون و اگر ديدن لك نشانه ادامه مستمر خون باشد به دستور متن عمل كند.

(2)- آية اللَّه سيستاني: قرباني را به قصد رجا انجام دهد و همچنين عمره مفرده، اگر ممكن بود به قصد رجاانجام دهد.

آيات عظام صافي، فاضل، گلپايگاني: و پس از گذشت ده روز از اوّل حيض وظيفه اش روشن مي شود كه اگر از ده روز تجاوز نكرد و خون قطع شد حج بدل به افراد شده و لازم است عمره مفرده بجاآورد و اگر از ده روز تجاوز كرد كشف از استحاضه بودن مي كند و حج تمتّع او صحيح است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 126

قصد تمتع كرده و بعد از انجامِ بعضي از اعمال حج، كشف خلاف شد، اكتفا به اين حج نكند. 230- در فرض مذكور، اگر همان وقت كه لك ديد، يقين پيدا كرد كه حيض است و قبلًا پاك نبوده، با توجه به اين كه وقت وقوفين- اختياري و يا اضطراري آن- باقي است، مورد عدول به افراد است.

در تعبير): هرگاه قصدِ انجامِ وظيفه فعلي داشته باشد كافي است.

(3)- آية اللَّه خويي: در صورتي كه فهميد در حال احرام عمره تمتع حايض بوده و نيّت عمره تمتع كرده بود، فتواي ايشان راجع به صحّت آن احرام و جواز اكتفا به آن براي حج افراد يا بطلان آن به دست نيامد، گرچه در استفتائات ص 234 از ايشان نقل شده: زني كه به گمان اين كه تا آخر وقت پاك نمي شود، نيت حج افراد نمود و بعد كشف خلاف شد، احرام او باطل است و لذا مناسب است زنان حايض به نيّت مافي الذمّه محرم شوند و به هر حال در فرض سؤال با فرض عدم تمكن از رفتن به ميقات و ادني الحل و يا گذشت وقوف به عرفات از همانجا كه هست احتياطاً به نيّت حج افراد تجديد تلبيه نمايد.

آية اللَّه سيستاني: حكمش همان حكم فرض سابق است.

آية اللَّه صافي: بقيّه اعمال را به قصد ما في الذمّه از تمتّع و افراد بجاآورد و بنابر احتياط واجب عمره مفرده بجاآورد. (حاشيه آداب و احكام حج، مسأله 755).

(4)- آية اللَّه سيستاني، آية اللَّه فاضل: و سپس سعي و تقصير را اعاده نمايد.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: و سعي و تقصير را اعاده نمايد و اگر پس از پاكي، وقت براي انجام اعمال عمره ندارد حج او مبدّل به افراد مي شود.

آية اللَّه فاضل: و احتياطاً سعي و تقصير را نيز اعاده كند.

(5)- آية اللَّه بهجت: لازم است طواف و نماز اعاده شود و احتياطاً سعي و تقصير را نيز بجاآورد و چون تقصير از جهت جهالت به موضوع طهارت بوده كفّاره ندارد: (پرسش هاي جديد

حج، س 71).

آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي: پس از تمام شدن ايام حيض و غسل، اگر وقت باقي است بايد طواف و نماز آن و سعي و تقصير را در عمره تمتّع اعاده نمايد و اگر وقت ندارد حتي براي سعي و تقصير حج افراد انجام داده و عمره مفرده را بعد از حج بجا مي آورد، و چنانچه متمكن است سعي و تقصير كند، ولو آن كه مسماي وقوف اختياري عرفات را درك كند، اگر حيض او بعد از احرام بود مخيّر است بين اين كه سعي و تقصير كرده سپس براي حج محرم شود و بعد از رجوع از مني، طواف عمره تمتّع و نماز آن را قبل از طواف حج قضا كند و بين اين كه حج افراد انجام داده و عمره مفرده را بعد از حج بجاآورد و اگر حيض او قبل از احرام بستن يا هنگام احرام بستن بوده بايد حج افراد انجام داده و عمره مفرده را بعد از حج بجاآورد.

آية اللَّه سيستاني: اگر وقت موسع نباشد، پس اگر در حال احرام حايض بوده است، حجش مبدل به افراد مي شود و پس از فراغ از حج، اگر مي تواند بايد عمره مفرده انجام دهد و اگر حيض او بعد از احرام بوده در فرض مذكور بايد پس از فارغ شدن از اعمال مني و بازگشتن به مكّه، قبل از اين كه طواف حج را انجام دهد طواف عمره و نماز آن را قضا كند. (مناسك، مسأله 290).

آية اللَّه فاضل: پس از تمام شدن ايام حيض و غسل، اگر وقت باقي است بايد طواف و نماز آن و سعي و تقصير را در عمره تمتّع

اعاده كند، و اگر وقت ندارد حج افراد انجام داده و عمره مفرده را بعد از حج بجاآورد.

آية اللَّه مكارم: اشكالي نيست، حج او مبدل به حج افراد مي شود و عمره مفرده بعد از حج بجا آورد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 128

و مَا أَنَا يَا سَيِّدِي وَ مَا خَطَرِي؟

أَوْحَي اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَي إِلَي دَاوُدَ عليه السلام: أَنَّ أَهْوَنَ مَا أَنَا صَانِعٌ بِعَالِمٍ غَيْرِ عَامِلٍ بِعِلْمِهِ أَشَدُّ مِنْ سَبْعِينَ عُقُوبَةً، أَنْ أُخْرِجَ مِنْ قَلْبِهِ حَلاوَةَ ذِكْرِي وَ لَيْسَ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ طَرِيقٌ يُسْلَك إِلّا بِعِلْمٍ؛ وَ الْعِلْمُ زَيْنُ الْمَرْءِ فِي الدُّنْيَا وَ سَائِقُهُ إِلَي الْجَنَّةِ وَ بِهِ يَصِلُ إِلَي رِضْوَانِ اللَّهِ تَعَالَي

وَ الْعَالِمُ حَقّاً، هُوَ الَّذِي يَنْطِقُ عَنْهُ أَعْمَالُهُ الصَّالِحَةُ وَ أَوْرَادُهُ الزَّاكِيَةُ وَ صِدْقُهُ وَ تَقْوَاهُ، لا لِسَانُهُ وَ تَصَاوُلُهُ وَ دَعْوَاهُ وَ لَقَدْ كَانَ يَطْلُبُ هَذَا الْعِلْمَ فِي غَيْرِ هَذَا الزَّمَانِ مَنْ كَانَ فِيهِ عَقْلٌ وَ نُسُك وَ حِكْمَةٌ وَ حَيَاءٌ وَ خَشْيَةٌ وَ أَنَا أَرَي طَالِبَهُ الْيَوْمَ مَنْ لَيْسَ فِيهِ مِنْ ذَلِك شَيْ ءٌ

وَ الْعَالِمُ يَحْتَاجُ إِلَي عَقْلٍ وَ رِفْقٍ وَ شَفَقَةٍ وَ نُصْحٍ وَ حِلْمٍ وَ صَبْرٍ وَ بَذْلٍ وَ قَنَاعَةٍ وَ الْمُتَعَلِّمُ يَحْتَاجُ إِلَي رَغْبَةٍ وَ إِرَادَةٍ وَ فَرَاغٍ وَ نُسُكٍ وَ خَشْيَةٍ وَ حِفْظٍ وَ حَزْمٍ

وقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام: لَوْ أَنَّ حَمَلَةَ الْعِلْمِ حَمَلُوهُ بِحَقِّهِ لأَحَبَّهُمُ اللَّهُ وَ مَلائِكَتُهُ وَ أَهْلُ طَاعَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ وَ لَكِنَّهُمْ حَمَلُوهُ لِطَلَبِ الدُّنْيَا، فَمَقَتَهُمُ اللَّهُ وَ هَانُوا عَلَي النَّاسِ

بحار الانوار 2/ 32

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 129

احرام 135

طواف 229

نماز طواف 319

سعي 339

تقصير 363

احرام حج 383

وقوف عرفات 391

وقوف مشعر 403

رمي جمره عقبه 419

قرباني 439

حلق و تقصير

467

اعمال پنجگانه مكه 487

بيتوته در مني 505

رمي جمرات سه گانه 519

محصور و مصدود 537

مسايل متفرقه 551

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 130

الهي

إِلَي مَنْ يَذْهَبُ الْعَبْدُ إِلا إِلَي مَوْلاهُ

وَ إِلَي مَنْ يَلْتَجِيُ الْمَخْلُوقُ إِلا إِلَي خَالِقِهِ

قَالَ الصَّادِقُ عليه السلام:

«إِذَا أَرَدْتَ الْحَجَّ فَجَرِّدْ قَلْبَكَ لِلَّهِ تَعَالَي مِنْ كُلِّ شَاغِلٍ وَ حِجَابٍ

وَ فَوِّضْ أُمُورَكَ إِلَي خَالِقِهَا وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ فِي جَمِيعِ حَرَكَاتِكَ وَ سَكَنَاتِكَ

وسَلِّمْ لِقَضَائِهِ وَ حُكْمِهِ وَ قَدَرِهِ

وَ دَعِ الدُّنْيَا وَ الرَّاحَةَ وَ الْخَلْقَ

وَ اخْرُجْ مِنْ حُقُوقٍ تَلْزِمُكَ مِنْ جِهَةِ الْمَخْلُوقِينَ

مصباح الشريعه 47

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 131

آن به جا آورد.

آيت اللَّه نوري: لازم است كه حج تمتع را اگر مستطيع است نيز به جا بياورد و رها كردن عمره تمتّع در وسط اعمال اصلًا جايز نيست و بايد به آخر برساند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 132

رسولُ الله صلي الله عليه و آله:

إنّ مَنْ تَعَلّمَ العلْمَ لِيُماريَ به السُفَهاءَ أو يُباهِيَ بهِ العلماءَ، أو يصرفَ وجوهَ الناسِ إلَيْه لِيُعَظِّموُه، فَليَتبَوّأ مقْعَدَهُ مِنَ النار؛ فإنّ الرِئاسةَ لا تصلُح إلا للّه و لأهلِها؛ وَ مَن وَضَعَ نفسَه في غير المَوضِعِ الذي وَضَعَه اللّهُ فيه، مَقَتَهُ اللّهُ؛ و مَن دعا إلي نفسِه فقالَ «أنا رَئيسُكم» و ليسَ هوَ كذلك، لم يَنظرِ اللّهُ إليه حتي يَرجعَ عمّا قال و يتوبَ إليَ اللّهِ ممّا ادَّعي

تحف العقول/ 43

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 135

فوت شده و حج اش باطل مي شود. و در صورتي كه حج بر او مستقر شده يا مستطيع باشد، بايد سال ديگر حج به جا آورد.

آية اللَّه خويي: اگر در صورت امكان در خارج حرم محرم شود و در صورت عدم امكان در حرم محرم شود، اگرچه به واسطه تأخير مرتكب معصيت شده است ليكن صحت آن خالي از وجه نيست. ولي در صورت تمكن احتياط مستحب اين است كه حج را اعاده كند.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: اگرچه احوط آن است كه از هر مكاني كه ممكن باشد محرم شود و عمره را انجام دهد و بعد هم قضاي آن را به جا آورد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 136

237- اگر كسي از روي عمد و بي جهت، احرام نبندد تا وقت براي انجام عمره تمتع ضيق شود، بنابر احتياط واجب بايد حج افراد بجا آورد و پس از آن عمره مفرده انجام دهد و در سال ديگر حج را اعاده كند.

كه هرچه بتواند از حرم دور شود و احرام ببندد.

آية اللَّه خامنه اي: به حاشيه مسأله 262 مراجعه شود.

آية اللَّه تبريزي: در اين صورت لازم است از حرم بيرون رفته و از خارج حرم محرم شود و احوط در اين صورت اين است كه هرچه بتواند از حرم دور شود و احرام ببندد و اگر نتواند از حرم بيرون برود در همان مكاني كه هست محرم شود.

آية اللَّه سيستاني: در اين صورت لازم است از حرم بيرون رفته و از خارج حرم محرم شود و اولي در اين صورت اين است كه هرچه بتواند از حرم دور شود و احرام ببندد و اگر نتواند از حرم خارج شود هر جا هست محرم شود.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: واجب است تا حد امكان به سمت ميقات برود.

آية اللَّه فاضل: پس از زوال عذر و يادآوري، اگر برگشتن به ميقات ممكن باشد برمي گردد و الّا احرام از همانجا ببندد، اگرچه احوط آن است به هر مقدار كه مي تواند به ميقات برگردد.

(3). آية اللَّه خامنه اي: مراجعه شود به حاشيه مسأله 236.

آية اللَّه بهجت: در اين صورت بنابر احتياط واجب از حرم بيرون رفته و از بيرون حرم احرام ببندد و بايد عمره را قضا نمايد. (مناسك، مسأله 168) به ذيل مسأله 236 و 262 مراجعه شود.

آية اللَّه خويي: در اين فرض اگرچه معصيت كار است ولي اگر در صورت امكان به خارج حرم برود و از آنجا محرم شود، صحّت حج او مانند فرض اوّل خالي از وجه نيست، كما اين كه در هر دو فرض اگر نتواند از حرم خارج شود و در داخل حرم محرم شود اشكال

ندارد. (مناسك، مسأله 168).

آية اللَّه سيستاني: مگر اين كه از ميقات محرم شود.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: اقوي بطلان عمره يا حج است، اگرچه احوط احرام از ادني الحل است و در سال بعد بايد قضا كند.

آية اللَّه مكارم: هرچند احتياط مستحب آن است كه از ادني الحل يا هر جا كه مي تواند محرم شود و حج را به جا آورد و سال آينده طبق آنچه در متن آمده عمل كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 137

در فرض مذكور، گراني هزينه بازگشت- ولو بيش از حدّ باشد- عذر براي باز نگشتن نيست، مگر اين كه موجب حَرَج باشد.

ص: 138

حج را هم تمام كرده و يادش آمده، عملش صحيح است.

احتياط آن است كه از نزديك مسجد محرم شود.

آية اللَّه بهجت: اگر نتواند وارد مسجد شود در خارج مسجد محاذي آن محرم مي شود و در جحفه يا محاذي آن تجديد احرام مي كند بنابر احتياط. (مناسك، س 34).

آية اللَّه خامنه اي: زني كه داراي عذر است، مي تواند در حال عبور از مسجد محرم شود، به شرطي كه مستلزم توقف در مسجد نباشد. ولي اگر مستلزم توقف در مسجد هر چند بر اثر ازدحام و مانند آن باشد و نتواند احرام را تا برطرف شدن عذر به تأخير بيندازد، بايد از جحفه يا محاذات آن محرم شود. و جايز است با نذر از هر مكان ديگري قبل از ميقات محرم شود.

نظر ساير آيات عظام از مسأله 246 بدست مي آيد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 141

راست ياچپ يا جلوي مسجد قديم محرم شوند.

آية اللَّه خويي: احرام در منطقه ذوالحليفه صحيح است. (تعليقه عروه، ج 2، ص 342).

(5). آيات عظام سيستاني، صافي، فاضل، گلپايگاني، مكارم: تجديد احرام لازم نيست.

(6). مراجعه شود به مسأله 251.

آية اللَّه بهجت: در صورتي كه نتواند به ميقات برگردد، همان احرام كفايت مي كند. (پرسشهاي جديد حج، س 26).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 142

برود نذر اشكال ندارد و معصيت هم نكرده است. ولي احتياط آن است كه در ادني الحل تجديد احرام كند و در هر دو صورت كفّاره استظلال را بايد بدهد.

(4). آية اللَّه بهجت: نيازي به تجديد احرام در ميقات نيست بلكه مي تواند از راهي به مكّه برود كه بر ميقات نگذرد. (مناسك، مسأله 164).

(5). آية اللَّه بهجت: در صورتي كه نذر او منافاتي با حقّ شوهر نداشته باشد مانعي ندارد. (پرسشهاي جديدحج، س 28).

آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه سيستاني: اگر قبل از ميقات محرم شده، چنانچه صحّت حج توقف بر آن داشته يا آن كه منافي حق شوهر نبوده، احرامش صحيح است.

آية اللَّه خامنه اي: به حاشيه مسأله 253 مراجعه شود.

آية اللَّه خويي، آية اللَّه مكارم: اگر نذر زن منافي حق شوهر باشد اذن معتبر است و الّا معتبر نيست.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 143

ولي اگر بعد از عمره تمتع متوجه شد، در صورتي صحيح است كه قابل جبران نباشد، يعني در صورتي كه وقت هست و مي تواند، بايد به ميقات برود و از آنجا محرم شود؛ و اگر نمي تواند به ميقات برود، از خارج حرم احرام ببندد و عمره تمتّع را اعاده نمايد.

واجب است براي محرم شدن به يكي از ميقات ها برود و در صورتي كه نتواند به يكي از ميقات ها برود، احتياط واجب اين است كه با نذر از جدّه احرام ببندد.%

آية اللَّه سيستاني: با ملاحظه نقشه هاي جغرافيايي، نقطه محاذي جحفه، در جنوب شرقي جده واقع است ولذا با نذر مي شود در فرودگاه جده احرام بست؛ زيرا قبل از ميقات واقع است و اما نذر احرام در هواپيما يا قبل از آن، با علم به اين كه به ناچار زير سايه خواهد رفت مورد اشكال است.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: جايز نيست از جدّه با نذر محرم شوند بلكه بايد به جحفه رفته، از آنجا محرم شوند.

آية اللَّه فاضل: محاذات جدّه با هيچ يك از ميقات ها ثابت نيست. بنابراين بايد يا به ميقات يا محاذات ميقات برود ولي براي عمره مفرده مي تواند از ادني الحل محرم شود.

آية اللَّه مكارم: محاذات جدّه با هيچيك از ميقات ها ثابت نيست بنابراين بايد يا به ميقات يا به محاذات ميقات برود و يا اگر نمي تواند احتياطاً نذر كند و در ابتداي حرم تجديد احرام كند.

آية اللَّه نوري: اگر از جدّه مستقيماً عازم مكّه شوند ميقات آنان «جحفه» است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 144

بروند و از اهل اطلاع و مورد اعتماد تحقيق كنند، اگر معلوم شد كه جدّه يا «حده»، محاذي با يكي از ميقات ها است، از آنجا محرم شوند؛ و گرنه به يكي از مواقيت- مثل جحفه- بروند و از آنجا محرم شوند؛ واگر نتوانستند به ميقات بروند، با نذر از جده محرم شوند؛ و بهتر آن است كه در «حده» احرام را تجديد كنند، اگرچه لازم

نيست.

(مناسك، مسأله 167).

آية اللَّه مكارم: اين احتياط واجب نيست.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 146

تبريزي، آية اللَّه سيستاني: بنابر احتياط واجب، به مقداري كه ممكن است به طرف ميقات برگردد و محرم شود.

آية اللَّه خامنه اي: به احتياط واجب بايد برگردد به طرف ميقات به هر مقدار كه ممكن باشد تا از انجا محرم شود و اگر داخل حرم شده و مي تواند از حرم براي احرام خارج شود، بايد براي احرام از حرم خارج شود و اگر به علت تنگي وقت و مانند آن نمي تواند از حرم خارج شود، بايد داخل حرم از همان جايي كه عذرش برطرف شده است محرم شود.

آية اللَّه مكارم: اگر مي تواند و به اعمال عمره مي رسد، از حرم خارج شود و هرچند به تنعيم رود.

(5). آية اللَّه بهجت: و احتياط به دور شدن از حرم، به مقدار عدم فوت حج ترك نشود. (مناسك شيخ، ص 11).

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: و در ميقات محرم گردد و يا به طرف ميقات به مقداري كه ممكن است برود وإلّا از ادني الحل محرم شود و در صورت عدم تمكّن از رفتن به ادني الحلّ در مكّه محرم شود. (آداب و احكام حج، مسأله 293).

آية اللَّه مكارم: هرچند به تنعيم رود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 147

باشد.

آية اللَّه خامنه اي، آية اللَّه مكارم: ظن حاصل از گفته اهل اطلاع كافي است.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: اگر ظنّ از اين طريق هم ممكن نشود در اولين نقطه اي كه احتمال محاذات با يكي از مواقيت را مي دهد رجاءً محرم شود و تلبيه بگويد و بعد در هر جا كه احتمال محاذات مي دهد تجديد نيّت كند و تلبيه را تكرار نمايد تا يقين كند كه در محاذات به ميقات احرام بسته است.

نظر ساير آيات عظام در مسأله 263 گذشت.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 148

طريق او محاذات علميّه با ظنّيه نباشد احوط رفتن به سوي ميقاتي يا محاذات آن است و محتمل است جواز احرام از اوّل احتمال و تجديد آن در مقدار اقرب مواقيت به مكّه. (مناسك شيخ، ص 10 و 11).

(5). آية اللَّه مكارم: بنابر احتياط.

(6). آية اللَّه خويي: اگر فاصله زياد باشد، ظاهراً نذر لازم است و اگر فاصله كم باشد، بنابر احتياط واجب بايدنذر كند يا اين كه به يكي از مواقيت برود. (مناسك، مسأله 164).

آيةاللَّه صافي، آيةاللَّه گلپايگاني: متعرض مسأله استحباب نذر نشده اند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 150

قبل از رسيدن به محاذات، با نذر محرم شوند و بهتر آن است كه در محاذات، تجديد احرام كنند.

شد. (مناسك، ص 10).

آية اللَّه فاضل: تجديد احرام لازم نيست و بايد از اول محاذات محرم شود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 151

فاضل: براي مردان كه لباس احرام مي پوشند واجب است آن را با قصد قربت بپوشند و زنان نيزلازم است نيت كنند لباسي را كه پوشيده اند لباس احرام آنهاباشد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 153

جلّ جلاله، واجب است؛ و احتياط مستحب آن است كه هنگام كندن جامه دوخته هم، قصد اطاعت كند.

در لباس احرام باشد، احرام ببندند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 154

77- احتياط استحبابي فرموده اند.

آية اللَّه مكارم: اين حكم واجب است.

(4). آية اللَّه بهجت: و چنانچه بدن نجس شود تطهير آن از جهت محرم بودن واجب نيست بنابر اظهر (مناسك، مسأله 197).

آية اللَّه سيستاني: وجوب مبادرت به تطهير بدن ثابت نيست.

آية اللَّه فاضل: احتياط استحبابي است.

(5). آية اللَّه فاضل: و احرام او هم باطل نمي شود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 155

و به آن جامه گفته شود و پوشيدن آن متعارف باشد، مانعي ندراد.

آية اللَّه سيستاني: احتياط مستحب در دو جامه احرام اين است كه بافتني باشد و از قبيل چرم و پوست و نمد نباشد. (مناسك، مسأله 194).

(4). آية اللَّه فاضل: مثل نيافتن ردا و ازار.

(5). آية اللَّه گلپايگاني: ولي بايد براي آن كفّاره بدهد و نظر ايشان نسبت به بقيه مسأله به دست نيامد.

(6). آيةاللَّه سيستاني: واجب اين است كه پشت و رو كند و دست از آستين آن بيرون نياورد و يا اين كه آن راپايين و بالا كند و بپوشد.

آية اللَّه فاضل: احتياط استحبابي است؛ و واجب است پيراهن را نيز بالا و پايين كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 156

اضطرار، به غير از پوشيدن دوختني، رفع نمي شود، مي تواند بپوشد، هر چند بايد كفّاره بدهد. 296- اگر كسي به خاطر عذر، نتواند لباس دوخته خود را بكند و لباس احرام بپوشد، بايد در ميقات، نيت كند و لبّيك بگويد و كافي است؛ و هر وقت عذرش برطرف شد، جامه دوخته را بكند، و لباس احرام بپوشد؛ و لازم نيست به ميقات برگردد؛ ولي براي پوشيدن لباس دوخته، بايد يك گوسفند قرباني كند.

پيراهن در آيد جايز نيست، و نيز نبايد پارچه احرام را چاك داده و مانند پيراهن بپوشد، بلي قرار دادن سنگ كوچك، در جامه احرام براي آن كه آن را سنگين كرده، و ردا را حفظ نمايد مانعي ندارد.

(6). آية اللَّه خامنه اي: بستن لنگ به گردن جايز نيست ولي گره زدن لباس احرام يا گذاشتن سنگ يا چيز ديگر در ميان آن و بستن با نخ (چنانچه براي بستن جلوي رداء معمول است) اشكال ندارد و همچنين بستن با سنجاق.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 157

و اگر از روي جهل يا نسيان گره زد، احتياط آن است كه فوراً باز كند، و احرامش صحيح و كفّاره ندارد.

كه قصد انجام آن از غير ننمايد و در عمل نذري كافي است كه آنچه نذر نموده بر عملش منطبق باشد و لزومي ندارد قصد كند حجي را كه انجام مي دهد- مثلًا- حج نذري است، همچنان كه براي اين كه حجي كه انجام مي دهد حَجّةالاسلام باشد، كفايت مي كند كه حَجّةالاسلام كه بر او واجب شده بر عملش منطبق باشد و نياز به قصد زايدي نيست. (مناسك، مسأله 176).

(2). آيات عظام بهجت، صافي، گلپايگاني: لازم است قصد كند ترك كارهايي را كه بر محرم حرام است.

آية اللَّه مكارم: نيت احرام اين است كه قصد كند تروك احرام را بر خود حرام كند و قصد اجمالي، كافي است.

آية اللَّه وحيد: قصد ترك محرمات احرام لازم نيست مگر محرماتي كه قصد انجام آن يا ترديد در آن، احرام را باطل مي كند. (مناسك فارسي معظم له صفحه 97)

(3). آية اللَّه خامنه اي: لكن بايد قصد انجام چيزي كه احرام را باطل مي كند نداشته باشد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 159

قصدي، به قصد عمره تمتع يا حج تمتع، تلبيه بگويد، محرم مي شود؛ و حتي كسي كه مي داند بعضي از محرّمات- مثل زير سايه رفتن- را انجام مي دهد، احرام او صحيح است؛ هر چند احتياط آن است كه ترك محرّمات را نيز قصد كند؛ البته عدم لزوم قصد ترك محرّمات، در غيرِ محرّماتي است كه عمره يا حج را باطل مي كند؛ اما آنچه عمره يا حج را باطل مي كند- مثل نزديكي با زن در بعضي از صور- با قصد ارتكاب آن، احرام باطل، بلكه غير ممكن است.

داشته كه همان عملي را كه همه بجا مي آورند، به جا آورد و گمان كرده بخش اول اعمال، حج تمتع نام دارد، ظاهراً عمل او به عنوان عمره تمتع، صحيح است ولي بهتر آن است كه نيت را تجديد كند.

307- اگر كسي به گمانِ تقدم حج تمتع بر عمره تمتع، نيت حج تمتع كند با قصد اين كه پس از احرام، به عرفات و مشعر برود و حج به جا آورده و عمره را پس از آن به جا آورد، احرام او باطل است و بايد در ميقات، تجديد احرام كند؛ و اگر از ميقات گذشته است، بايد در صورت امكان، به ميقات برگردد و محرم شود، و گرنه از همان جا محرم شود؛ و اگر بعد از ورود به حرم ملتفت شد، بايد در صورت امكان، از حرم خارج شده و محرم شود، و گرنه در همان جا محرم شود.

بنابر احتياط حكم استمنا هم همين است. (مناسك، مسأله 178).

(4). آية اللَّه مكارم: بنابر احتياط واجب.

(5). احكام اين صور در ذيل مسأله 262 گذشت.

(6). آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: مانعي ندارد. (مستفاد از تعليقه عروه، ج 2، ص 240).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 160

و تطبيق لفظ «حَجّةالاسلام» بر عمره اي كه به عنوان وظيفه، مقصود بوده است.

حج كند عمره اش تمتع به حساب مي آيد و بايد حج تمتّع انجام دهد و فرقي بين حج واجب و مستحب نيست. (مسأله 142)

آية اللَّه مكارم: ولي از عمره مفرده (اگر در ماههاي حج واقع شده باشد) به عمره تمتّع جايز است ولي اين در مورد حج مستحبيّ است.

(3). آية اللَّه تبريزي: چنانكه بعد از انجام عمره مفرده تا وقت حج در مكّه باقي ماند، مي تواند عمره مفرده اي را كه انجام داده عمره تمتّع قرار دهد و براي حجّ محرم شود.

آية اللَّه خويي: اگر كسي در ماههاي حج عمره مفرده انجام دهد و اتّفاقاً در مكه تا موسم حج بماند مي تواند آن را عمره تمتع قرار دهد. (مناسك، مسأله 142).

آية اللَّه سيستاني: ولي اگر در مكه تا روز هشتم ذي حجه بماند و قصد حج كند عمره مفرده او عمره تمتّع به حساب مي آيد.

آيةاللَّه صافي، آيةاللَّه گلپايگاني: عمره مفرده او باطل است، بلي چنانچه اشتباه در تطبيق بوده، تمتع واقع مي شود و صحيح است.

آيةاللَّه فاضل: عمره مفرده او مبدّل به عمره تمتّع شده و كافي است.

آية اللَّه مكارم: مي تواند عمره مفرده انجام دهد و مي تواند عدول به تمتع كند، اگر در ماههاي حج باشد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 161

اشتباه در تطبيق بوده تمتع و صحيح است.

ولي مي تواند نيّت عمره خود را به عمره تمتّع برگرداند به شرط اين كه عمره مفرده به نذر و مانند آن بر او واجب نشده باشد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 162

او افراد مي شود و عمره مفرده پس از حج به جا مي آورد و احوط اعاده حج است در سال آينده. (مناسك شيخ، ص 16 و 56).

آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: اگر عمره را باطل كند، در صورت امكان واجب است اعاده آن و اگر ممكن نبود حجش باطل مي شود و بايد سال ديگر عمره و حج را اعاده كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 163

كند، در عمره، حكم بطلان عمره را دارد و در حج، حكم بطلان حج را، ولي اگر محل جبران باقي باشد و جبران كرد، عملش صحيح است، گرچه معصيت كار است.

به احرام او نمي زند.

(3). آية اللَّه بهجت: وجوب كسر همزه انّ متّجه است. (مناسك، ص 74).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 164

و اگر بخواهد احتياط بيشتر بكند، پس از گفتن آنچه ذكر شد، بگويد:

«لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ لَبَّيْكَ انَّ الْحَمْدَ و النِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلْكَ لا شَرِيْكَ لَكَ لَبَّيْكَ».

و مستحب است بعد از آن بگويد:

«لَبَّيْكَ ذَا الْمَعارِج لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ داعياً إلي دارِ السَّلامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ غَفّارَ الذُّنُوبِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ أهْلَ الْتَلْبِيَةِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ ذَا الجَلالِ وَ الْاكْرامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ تُبْدِئُ وَ الْمَعادُ إلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ تَسْتَغنِيْ و يُفْتَقَرُ إلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ مَرْهُوباً وَ مَرْغُوباً إلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ إلهَ الْحَقِّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ ذَا النَّعْماءِ وَ الْفَضْلِ الْحَسَنِ الْجَمَيلِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ كَشَّافَ الْكُرَبِ الْعِظامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ عَبْدُكَ وَابْنُ عَبْدَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ يا كَرِيمُ لَبَّيْكَ».

و اين جملات را نيز بگويد خوب است:

«لَبَّيْكَ، أتَقَرَّبُ إلَيْكَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ بِحَجَّةٍ و عُمْرَةٍ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ وَ هذِهِ عُمْرَةُ مُتْعَةٍ إليَ الْحَجِّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ أهْلَ التَّلْبِيَةِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ تَلْبِيَةً تَمامُها وَ بَلاغُها عَلَيْكَ».

هم مرادف عربي و هم ترجمه آن را بگويد و نيز نايب بگيرد.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: اگر تلقين ممكن نشد به هر طوري كه مي تواند بخواند و ترجمه اش را به فارسي يا زبان ديگر بگويد و نايب هم بگيرد رجاءً، كه از طرف او به طور صحيح بخواند. (مناسك فارسي، ص 29).

آية اللَّه نوري: نايب گرفتن لازم نيست.

(3). آيات عظام اراكي، خامنه اي، فاضل: احرام ببندد و لبّيك بگويد.

آية اللَّه سيستاني: بنابر احتياط واجب به مقداري كه ممكن است به طرف ميقات برگردد و محرم شود.

(4). تفصيل اين مسأله در ذيل مسأله 262 گذشت.

(5). آية اللَّه بهجت: محل تأمّل است. (مناسك شيخ، ص 12).

چون نظر آيات عظام اين است كه كسي كه تلبيه را ترك نمايد محرم نمي شود لذا تفصيل اين مسأله را بايد در ذيل مسأله 236 و 262 (در مناسك محشاي حج) جستجو كرد.

آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي: صحت عمل خالي از اشكال نيست.

آية اللَّه سيستاني: اگر در عمره باشد صحت عمل مورد اشكال است.

آية اللَّه فاضل: اگر بعد از اعمال حج يادش آمد حج او صحيح است. ولي اگر بعد از عمره تمتّع يا عمره مفرده يادش آمد عمره باطل است، و در عمره تمتّع اگر فرصت دارد و امكان جبران دارد بايد به ميقات ولو به ادني الحل برگردد و جبران كند و اگر امكان جبران نبود حج افراد انجام دهد، و در اين صورت كفايت از حَجّةالاسلام مي كند.

آية اللَّه مكارم: اگر بعد از اتمام حج يا عمره يادش بيايد، عمل او صحيح است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 166

كند و زبانش را هم حركت دهد، و نايب گرفتن كافي نيست.

اين است كه در اين صورت نايب هم بگيرد.

آيةاللَّه خويي: مي تواند به ملحون اكتفا كند، گرچه احوط جمع بين ترجمه و استنابه نيز هست. و نيز اخرس (گنگ ولال) كافي است با اشاره تلبيه بگويد، گرچه احوط استنابه نيز هست. (تعليقه عروه، ج 2، ص 361 و مناسك، مسأله 179 و 180).

آية اللَّه سيستاني: به ذيل 323 مراجعه شود.

آية اللَّه گلپايگاني: و نايب هم بگيرد رجاءً.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 167

و غلط بودن آن به اندازه اي نيست كه صدق تلبيه نكند، عمل صحيح است. در غير اين صورت، اگر تلبيه عمره را غلط گفته است عمل او بنابر احتياط باطل است و اگر تلبيه احرام حج باشد همانجا تلبيه بگويد و عملش صحيح است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 168

اتَّبَعَ أمْرَكَ، فَانِّي عَبْدُكَ، وَ في قَبْضَتِكَ، لا اوْقي إلَّا ما وَقيتَ، وَ لا آخُذُ إلَّا ما أعْطَيْتَ، وَقَدْ ذَكَرْتَ الْحَجَّ، فَأسْألُكَ أنْ تَعْزِمَ لِي عَلَيْهِ عَلي كِتابِكَ، وَ سُنَّةِ نَبِيِّكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِه، وَتُقَوِّيَنِي عَلي ما ضَعُفْتُ، وَ تُسَلِّمَ لِي مَناسكي في يُسْرٍ مِنْكَ وَ عافِيَةٍ، وَ اجْعَلْنِي مِنْ وَفْدِكَ الّذي رَضِيتَ وَ ارْتَضَيْتَ وَ سَمَّيْتَ وَ كَتَبْتَ. أللَّهُمَّ إنِّي خَرَجْتُ مِنْ شُقَّةٍ بَعيدَةٍ، وَ أنْفَقْتُ مالِي ابْتِغاءَ مَرْضاتِكَ. أللَّهُمَّ فَتَمِّمْ لِي حَجَّتِي وَ عُمْرَتِي. أللَّهُمَّ إنّي اريْدُ التَّمَتُّعَ بِالْعُمْرَةِ إلَي الْحَجِّ عَلي كِتابِكَ، وَ سُنَّةِ نَبِيِّكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، فَانْ عَرَضَ لِي عارِضٌ يَحْبِسُنِي، فَخَلِّنِي حَيْثُ حَبَسْتَنِي بِقَدَرِكَ الَّذي قَدَّرْتَ عَلَيَّ. أللَّهُمَّ إنْ لَمْ تَكُنْ حَجَّةً فَعُمْرَةً، أحْرَمَ لَكَ شَعْرِي وَ بَشَرِي وَ لَحْمِي وَ دَمِي وَ عِظامِي وَ مُخّي وَ عَصَبِي مِنَ النِّساءِ وَ الثِّيابِ وَ الطِّيْبِ، أبْتَغِي بِذلِكَ وَجْهَكَ وَ الدارَ الْآخِرَةَ».

6- خواندن اين دعا هنگام پوشيدن دو جامه:

______________________________

(1). آية اللَّه بهجت: در انتقاض غسل سابق به غير نوم، تأمّل است و اظهر در نوم، عدم انتقاض است، و آن كه اعاده، شبيه به مستحب در مستحب است. (مناسك شيخ، ص 6).

(2). آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: و بهتر آن است كه در پارچه سفيد محرم شود و نيّت احرام و نيّت پوشيدن جامه احرام بلكه نيّت كندن لباس دوخته را نيز بر زبان آورد.

(3). آيات عظام بهجت، فاضل: در صورت عدم تمكن از فريضه ادا، بعد از فريضه قضا محرم شود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 171

«الْحَمْدُ للَّهِ الَّذِي رَزَقَنِي مَا اواري بِهِ عَوْرَتي، وَ اؤَدِّي فِيْهِ فَرْضِي، وَ أعْبُدُ فِيْهِ رَبِّي، وَ أنْتَهِي فِيْهِ إلي ما

أمَرَنِي، الْحَمْدُ للَّهِ الَّذِي قَصَدْتُهُ فَبَلَّغَنِي، وَ أردْتُهُ فَأعانَنِي وَ قَبِلَنِي وَ لَمْ يَقْطَعْ بِي، وَ وَجْهَهُ أرَدْتُ فَسَلَّمَنِي فَهُوَ حِصْنِي وَ كَهْفِي وَ حِرْزِي وَ ظَهْرِي وَ مَلاذِي وَ رَجائي وَ مَنْجايَ وَ ذُخْرِي وَ عُدَّتِي في شِدَّتِي وَ رَخائِي».

باقي بماند تا حال احرام. (مناسك شيخ، ص 8).

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: با قصد زينت خلاف احتياط است.

آية اللَّه مكارم: اگر قصد زينت داشته باشد اشكال دارد و فرقي ميان حنا و رنگ هاي امروز نيست.

(3). آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه سيستاني: اولي بلكه احوط آن است كه محرم بدن خود را با كيسه و مثل آن نسايد.

آية اللَّه مكارم: كراهت حمام رفتن ثابت نيست ولي بدن خود را با كيسه و مثل آن نمالد.

(4). آية اللَّه فاضل: و همچنين ساييدن صورت، چنانچه نداند موجب بيرون آمدن خون مي شود و همچنين كشتي گرفتن.

آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه سيستاني: بلكه احوط ترك آن است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 173

بنابر احتياط خوردن آن گوشت بر مُحلّ نيز حرام است و همچنين حرام است بر مُحل صيدي كه آن را محل يا محرم در حرم شكار يا ذبح كرده باشد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 174

339- شكار دريايي مانع ندارد؛ و آن، حيواني است كه هم تخم و هم جوجه را در دريا كند. 340- ذبح و خوردن حيوانات اهلي- مثل مرغ خانگي و گاو و گوسفند و شتر- مانع ندارد.

341- پرندگان و ملخ، جزو شكار صحرايي مي باشند.

است.

(3). آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي: كشتن عمدي زنبور مقداري طعام كفّاره دارد و در صورتي كه كشتن به جهت دفع اذيت باشد كفّاره ندارد. (مناسك، م 212)

آية اللَّه فاضل: زنبور عسل باشد يا زنبورهاي ديگر.

(4). آية اللَّه بهجت: در اين صورت نبايد بكشد.

آيات عظام خامنه اي، صافي، گلپايگاني: متعرض حكم مسأله نشده اند.

آيةاللَّه سيستاني: نظر ايشان قبل از مسأله 336 آمده است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 175

344- كشتن مارمولك واز اين قبيل جانوران، از محرّمات احرام محسوب نمي شود. 345- نگاه داشتن صيد حتي بر مالك آن، حرام است. 346- پرنده اي كه نزد كسي است و پَر در نياورده، يا پر او را چيده اند، حفظ آن تا زمان درآوردن پر و رها نمودن آن، واجب است؛ بلكه وجوب حفظ بچه صيد- مثل آهو بره- نيز تا بزرگ شدن و رها كردن، بعيد نيست.

347- هر شكاري كه حرام است، جوجه و تخم آن نيز حرام است.

رها كند و با خود نگاه ندارد

آية الله سيستاني: چه خودش آن را شكار كرده باشد، پيش از احرام يا بعد از آن، و چه ديگري شكار كرده باشد و چه شكار در حرم صورت گرفته باشد، چه در بيرون آن، اگر با خود همراه داشته باشد (مناسك، مسألة 201)

آية الله صافي، آية الله گلپايگاني: اگر صيد را با خود آورده باشد وقتي محرم شد از ملك او بيرون مي رود و بايد آنرا رها كند.

(3). آية الله خويي، آية الله گلپايگاني: متعرض اين مسأله نشده اند.

(4). آية الله بهجت: در موردي كه دليل خاص نباشد واجب نيست.

(5). آية الله تبريزي، آية الله مكارم: بنابر احتياط واجب.

(6). آية الله سيستاني: بعيد نيست حرمت برداشتن، شكستن و خوردن تخم آن ها برمحرم، و به احتياط واجب نبايد ديگري را در اين امر كمك كند.

(7). آية الله سيستاني: و همچنين بلند كردن يا در آغوش گرفتن با شهوت.

(8). آية الله بهجت: قيد بودن شهوت براي نظر به اهل، مسلم است (مناسك شيخ، ص 86)

آية الله سيستاني: در صورتي كه نگاه كردن به همسر از روي شهوت موجب خروج مني شود، لازم است از آن پرهيز كند و احتياط مستحب آن است كه اگر موجب خروج مني هم نشود پرهيز كند.

(9). آية الله نوري: از زن

آية الله تبريزي، آية الله گلپايگاني: محرم مي تواند به غير از جماع و بوسيدن و لمس و نگاه به شهوت و ملاعبه، از عيال خود لذت برد بنابر اظهر (مانند التذاذ از صدا و يا سخن گفتن با او) گرچه احوط ترك استمتاع است مطلقا (مناسك، مسأله 231)

آية الله سيستاني: محرم مي تواند از همنشيني و

صحبت و مانند آن با عيال خود لذت ببرد ولي احتياط مستحب تر استمتاع است مطلقا

آية الله صافي، آيةالله گلپايگاني: براي زنان، همين حكم نسبت به مردان صادق است اگر چه از محارم زن باشند

آية الله خامنه اي: نگاه زن و شوهر به يكديگر و گرفتن دست يكديگر اگر از روي شهوت و التذاذ جنسي نباشد جايز است

آية الله فاضل: مرد نسبت به زوجه خودش

آية الله مكارم: نگاه و لمس بدون قصد لذت مانعي نداردو احتياط آن است كه بوسيدن بدون قصد لذت را نيز ترك كند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 176

را تمام كند و بعد از تمام كردن عمره پيش از حج، واجب است عمره را اعاده نمايد و يك شتر كفاره بر او واجب است و اگر وقت اتمام و اعاده ندارد آن عمره فاسده را قطع كند و اعاده نمايد و اگر نتواند به واسطه تنگي وقت آن را پيش از حج اعاده كند حج او افراد مي شود و بايد بعد از حج عمره مفرده بجا آورد، ولي بايد به همان احرام عمره باقي بماند و احتياطا به يكي از مواقيت خارج مكه برود و تجديد نيت جهت حج افراد بنمايد و احوط اعاده حج است در سال آينده.

(3). آية الله فاضل: بنابر احتياط واجب موجب كفاره است

آية الله مكارم: كفاره آن بنابر احتياط يك شتر است.

(4). آية الله مكارم: احتياط مستحب.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 177

اگر اين عمل پيش از سعي واقع شد، عمره را اتمام و اعاده كند؛ و اگر وقت تنگ است، حج افراد به جا آورد و بعد از آن عمره مفرده بجا آورد؛ و احتياط بيشتر آن است كه سال ديگر حج را اعاده كند. 349- اگر اين عمل با علم و عمد در عمره تمتع بعد از سعي انجام شود، كفّاره واجب است؛ و آن بنابراحتياط واجب، چه ثروتمند باشد يا نه، يك شتر است.

______________________________

(1). آية اللَّه تبريزي: بنابر اظهر عمره اش باطل نمي شود ولي احتياط اين است كه عمره را پيش از حج درصورت امكان اعاده نمايد و در صورت عدم امكان در سال بعد، حج را اعاده كند.

آية اللَّه سيستاني: احتياط واجب اين است كه عمره اش را تمام كند و پس از آن حج به

جا آورد و در سال آينده هر دو را دوباره به جا آورد و اگر در عمره مفرده باشد نيز عمره اش باطل است و واجب است در مكّه بماند تا ماه ديگر قمري و برود ازيكي از مواقيت پنجگانه محرم شود وعمره رااعاده كند و به احتياط واجب احرام از خارج حرم كافي نيست. (مناسك، مسأله 220).

(2). آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي: از اينجا تا آخر در مناسك ايشان نيست بلكه بجاي آن آمده است: «و در صورت عدم امكان سال ديگر حج را اعاده نمايد». (مناسك، مسأله 220).

(3). آية اللَّه مكارم: اگر وقت تنگ است عمره را اعاده نكند و حج تمتع را ادامه دهد.

(4). آية اللَّه فاضل: ظاهراً عمره باطل نمي شود، لذا اگر وقت تنگ است حجّ تمتّع را به جا آورد و احتياط مستحب آن است كه سال بعد حج را اعاده كند. و اگر اين عمل در عمره مفرده قبل از سعي واقع شده بايد اين عمره را تمام كند و يك شتر كفّاره بدهد و در ماه بعد نيز يك عمره مفرده ديگر انجام دهد. (اگر چه اصل آن مستحب بوده) و محلّ احرام عمره دوّم در صورتي كه در عمره اوّل از يكي از مواقيت معروفه محرم شده همانجاست و الّا از ادني الحلّ است. همانطور كه در صورت عدم تمكّن از رفتن به مواقيت مي تواند از ادني الحلّ محرم شود.

(5). آيات عظام فاضل، نوري: عمره او صحيح است.

(6). آيات عظام خويي، نوري: بنابر احتياط واجب يك شتر است براي كسي كه بتواند شتر تهيه كند، و يك گاو است اگر متوسط باشد و نتواند شتر تهيه كند، و يك گوسفند است

اگر مُعْسِر باشد و نتواند گاو تهيه كند.

آية اللَّه بهجت، آية اللَّه خامنه اي: كفّاره اش يك شتر است.

آية اللَّه تبريزي: كفّاره اش يك گوسفند است و بنابر احتياط يك شتر ويا يك گاو. (مناسك، مسأله 220).

آية اللَّه سيستاني: كفّاره اش بنابر احتياط يك شتر و يا يك گاو است. (مناسك، مسأله 220).

آية اللَّه صافي: كفّاره آن اگر متمكّن است يك شتر و إلّايك گاو است.

آية اللَّه فاضل: كفّاره اش يك شتر و يا يك گاو و يا يك گوسفند است به اختيار خودش اگرچه بهتر آن است كه شتر را كفّاره دهد.

آية اللَّه گلپايگاني: و كفاره او اگر ثروتمند باشد يك شتر، و اگر فقير باشد يك گوسفند، و در متوسط الحال يك گاو است، و اظهر تخيير بين سه چيز است مطلقاً.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 178

گاو كفّاره بدهد و بايد زن و شوهر با هم خلوت نكنند تا اعمال مناسك خود را تمام كنند و سال بعد بايد حج تمتّع به عنوان عقوبت انجام دهند. و همچنين در سال بعددر صورتي كه از همان راه قبلي قصد حج كنند، پس از رسيدن به محلّ معصيت بايد از هم جدا شوند تا اتمام مناسك. و زن هم اگر در احرام بوده و به عمل راضي شده همين حكم را دارد و اگر مجبور شده كفّاره اش به عهده شوهر است.

(2). آية اللَّه بهجت، آية اللَّه گلپايگاني: در اين صورت حج او فاسد است علي الأشهر.

آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: اگر اين عمل قبل از وقوف در مزدلفه صورت گرفته باشد، بايد حج در سال آينده اعاده شود. (و آية اللَّه سيستاني اضافه مي فرمايد: چه حج واجب باشد چه مستحب).

(3). آية اللَّه بهجت: كفاره اين عمل در صورت تمكّن يك شتر و در صورت عجز يك گاو و در صورت عجز يك گوسفند مي باشد.

آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: در صورت تمكن، يك شتر و در صورت عجز، يك گوسفند، كفّاره بدهد.

(4). آيات عظام در مناسك خود، اضافه بر كلام حضرت امام قدس سره متعرّض تفريق و جدايي بين زن و شوهر درحجّ امسال و سال آينده شده اند.

آية اللَّه فاضل: گذشت كه حج فاسد نشده است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 179

وقوفين فاسد شده، بايد با همان احرام حج، عمره مفرده انجام دهد و از احرام خارج شود؛ و اگر بدون انجام عمره به محل خود بازگشته، در احرام باقي است و براي خروج از احرام، بايد عمره مفرده انجام دهد.

بايد كفّاره بدهد.

(5). آيات عظام تبريزي، خويي، صافي، گلپايگاني: اگر اين عمل پيش از طواف نساء و يا قبل از تمام شدن شوط پنجم باشد، حج او صحيح است ولي بايد كفّاره بدهد.

آية اللَّه بهجت: اگر اين عمل در دور سوم طواف نساء باشد و همچنين اگر در دور چهارم باشد، بنابر احتياط و اگر بعد از دور پنجم طواف نساء بوده كفّاره نيز ندارد علي الأظهر الأشهر اگرچه احوط كفّاره است. (مناسك شيخ، ص 16 و 93)

آية اللَّه سيستاني: اگر اين عمل قبل از طواف نساء و يا قبل از اتمام شوط چهارم طواف نساء باشد، حجش صحيح و كفّاره دارد و اگر بعد از آن باشد كفّاره هم ندارد. (مناسك، مسأله 222).

آية اللَّه فاضل: اگر قبل از تمام شدن شوط سوّم باشد حج او صحيح و كفّاره دارد.

آية اللَّه مكارم: اگر قبل از طواف نساء اين عمل صورت گيرد، حجش صحيح ولي گناه كرده است و كفاره آن يك شتر است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 180

فقط بايد كفّاره بدهد؛ دوم: بعد از اتمام نصف طواف نساء كه حج، صحيح و بنابر اقوي كفّاره هم ندارد.

ج 1، ص 337).

آية اللَّه سيستاني: بنابر احتياط واجب بايد مرد يك گوسفند كفّاره بدهد. (مناسك، مسأله 227).

آية اللَّه فاضل: تحقق حرمت بر هيچ كدام ثابت نيست و كفّاره هم بر هيچ يك از آن ها لازم نيست.

آية اللَّه گلپايگاني: متعرض مسأله نشده اند.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 181

بنا بر احتياط - نبايد حاضر شود ولي اگر اختيار نداشته، چيزي بر او نيست.

آية اللَّه نوري: بنابر احتياط.

نظر ساير آيات عظام در مسايل بالا مطابق با متن است

(3). آية اللَّه بهجت: بنحو حرام، و امّا اگر انزال نشود پس جز اين كه گناه كرده چيزي بر او نيست بنابر اظهر (مناسك شيخ ص 17 و 94).

(4). آيات عظام تبريزي، خويي و فاضل: چه با شهوت باشد و چه بدون شهوت اگر انزال شود كفّاره اش يك شتر است در صورت دارا بودن و يك گاو است اگر متوسط باشد و يك گوسفند است اگر فقير باشد. آية اللَّه سيستاني: همين نظر بنابر احتياط واجب.

آيات عظام تبريزي، خويي، صافي، گلپايگاني: بايد يك شتر كفاره بدهد.

(5). آية اللَّه سيستاني: بنابر احتياط واجب يك شتر بدهد. و امّا اگر مني بيرون نيايد و يا بدون شهوت به اونگاه كرد و مني بيرون آمد، كفّاره واجب نيست. (مناسك، مسأله 229).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 182

كفّاره بدهد؛ ولي اگر از روي شهوت نباشد، كفّاره ندارد.

359- دست زدن به زن با شهوت و بدون انزال، يك گوسفند؛ و با انزال بنابر احتياط، يك شتر، كفّاره دارد؛ اگرچه كفايت گوسفند، خالي از قوت نيست.

مسأله 229).

آية اللَّه تبريزي: و يا از روي شهوت باشد و انزال نشود …

(2). لمس همسر با شهوت:

بدون انزال:

آيات عظام: تبريزي، خويي، سيستاني و فاضل: يك گوسفند كفاره دارد.

با انزال:

آيات عظام: بهجت، تبريزي، خويي، صافي و گلپايگاني: يك شتر؛ آية اللَّه سيستاني: و اگر نمي تواند يك گوسفند.

آية اللَّه خامنه اي: كفاره ملاعبه منتهي به امناء در حال احرام، يك شتر است.

آيات عظام: فاضل، مكارم و نوري: بنابر احتياط يك شتر.

ساير آيات عظام با متن موافق هستند.

(3). آيات عظام مكارم، نوري: احتياط واجب.

آيةاللَّه بهجت: حاضرشدن درمجلس عقد وشاهد شدن برآن، برمحرم حرام است. (مناسك، مسأله 235).

آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: شاهد شدن بر عقد، بنابر قول مشهور، بر محرم حرام است و اين قول موافق احتياط است.

(4). آية اللَّه تبريزي، آية اللَّه خويي: دليلش ظاهر نيست.

آيةاللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: شهادت بر عقد جايز نيست، اگرچه پيش از احرام شاهد شده باشد.

آية اللَّه فاضل: شهادت دادن به عقد در حال احرام جايز است، هرچند احتياط مستحب در ترك آن است.

(5). آية اللَّه بهجت، آيةاللَّه مكارم: بنابر احتياط واجب

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 183

362- خواستگاري در حال احرام، بنابر اقوي جايز است و احتياط در ترك است.

363- رجوع به مطلقه رجعيّه، در حال احرام، مانع ندارد.

364- اگر محرم زني را با علم به حكم، براي خود عقد كند، آن زن بر او حرام دائمي مي شود؛ واگر با جهل به حكم عقد كند، عقدْ باطل است، ولي حرام دائمي نمي شود، هرچند احتياط آن است كه با آن زن ازدواج نكند؛ خصوصاً اگر با او نزديكي هم كرده باشد.

365- در احكام ذكر شده، ظاهراً فرقي بين عقد موقّت و دائمي

نيست.

366- اگر محلّ، محرمه اي را عقد كند، احتياط آن است كه با او نزديكي نكند و او را طلاق داده و هيچ وقت با او ازدواج نكند.

367- اگر كسي زني را براي محرمي عقد كند، اگر هر سه عالم به حكم باشند، با فرض دخول، بر هر يك از آنها، يك شتر كفّاره است؛ و بدون دخول، كفّاره ندارد؛ و اين حكم ثابت است چه زن و عاقد، مُحِلّ باشند يا محرم؛ ولي اگر بعضي از آن ها حكم را مي دانند و بعضي نمي دانند، فقط بر آن كه مي داند، كفّاره است.

اللَّه خامنه اي: و اگر نتواند شتر بدهد قرباني كردن يك گوسفند كافي است و اين در صورت علم به حكم و عمد مي باشد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 184

كند، هر چند به آن عطر اطلاق نشود، مانند گل ها و سبزيجات و ميوه هاي خوشبو.

آية اللَّه سيستاني: اين حكم مخصوص گياهاني است كه براي بوييدن مورد استفاده واقع مي شود، چه از آن عطر گرفته شود و چه نشود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 185

است، مگر گياهان صحرايي، مثل «بومادران» و «درمنه» و «خزامي».

373- احتياط در اجتناب از «دارچيني» و «زنجبيل» و «هل» و امثال آن، است، هرچند اقوي، حرام نبودن آن ها است.

را بپوشد كه اثر بوي خوش از سابق در آن مانده باشد، بنابر احتياط واجب بايد يك گوسفند كفّاره بدهد، ولي در غير اين دو مورد، در استفاده از بوي خوش، كفّاره واجب نيست، هرچند احوط كفّاره دادن است. (مناسك، مسأله 240).

آية اللَّه فاضل: در صورت علم و عمد.

(5). آية اللَّه بهجت: با تخلل تكفير كفّاره دارد و بدون آن احتياط است.

آية اللَّه تبريزي: چنانچه گذشت كفّاره در غير خوردن مبني بر احتياط وجوبي است و در صورت تكرار احتياط در تعدّد كفّاره است.

آية اللَّه خامنه اي: تكرّر استعمال طيب در يك زمان تا حدي كه عرفاً آن را يكبار استعمال كردن بدانند، كفّاره را متعدد نمي كند و در غير آن علي الظاهر بايد كفّاره را به تعداد استعمال تكرار كند و عدم تخلل كفّاره تأثيري ندارد.

آية اللَّه گلپايگاني: در صورت تكرار كفّاره هم تكرار شود. (مناسك عربي، ص 98).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 187

احتياط در تعدّد است؛ و در فرض استعمال در چند وقت، اين احتياط ترك نشود.

اگر بعد از استعمال بوي خوش، كفّاره داده شود و مجدّداً استعمال شود، كفّاره تكرار مي شود.

بنابر احتياط واجب اجتناب كند.

آية اللَّه خامنه اي: سرمه كشيدن اگر زينت محسوب شود، بر محرم جايز نيست، همچنين خط كشيدن به دور چشم ها كه زنان انجام مي دهند، جايز نمي باشد و در اين مورد تفاوتي ميان رنگ سياه و ديگر رنگ ها وجود ندارد.

آية اللَّه سيستاني: سرمه سياه و هر سرمه اي كه زينت حساب شود، اگر به قصد زينت باشد حرام و اگر به قصد زينت نباشد احتياط واجب در ترك است و امّا سرمه اي كه نه سياه باشد و نه زينت شمرده شود، اگر به قصد زينت نباشد جايز و اگر به قصد زينت باشد احتياط واجب در ترك است، بلي در هر صورت براي معالجه در حال اضطرار اشكال ندارد. (مناسك، مسأله 246).

آية اللَّه مكارم: فرقي بين سرمه سياه و غير سياه نيست، ملاك در حرمت زينت و عدم زينت است.

(4). آيةاللَّه تبريزي و آيةاللَّه خويي: از سرمه غير سياه با قصد زينت بنابر احتياط دوري كند.

آيةاللَّه بهجت: اگر سرمه سياه بكشد و قصد زينت نداشته باشد بلكه براي علاج مرض باشد اشكال ندارد. (مناسك، مسأله 246).

(5). آية اللَّه بهجت: احوط اجتناب از مطلق سرمه است، اگر به قصد زينت باشد يا بوي خوش در آن باشد. (مناسك شيخ، ص 21).

نظر آيات عظام در قسم پنجم از محرّمات احرام گذشت.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 188

384- سرمه كشيدن در حال احرام، براي مرد نيز حرام است و به زن اختصاص ندارد.

385- سرمه كشيدن در صورت نياز، مانعي ندارد.

386- در سرمه كشيدن، كفّاره نيست ولي اگر در آن بوي خوش باشد، احتياط در كفّاره دادن است.

بين زن و مرد نيست.

388- نگاه كردن به اجسام صيقل داده شده كه عكس در آن پيداست و نيز نگاه كردن در آب صاف، اشكال ندارد.

است و اگر به لفظ جلاله باشد ظاهر تحقّق حرام به مجرّد آن است. (مناسك شيخ، ص 22).

آية اللَّه فاضل: ظاهراً لفظ «اللَّه» بدون «لا» و «بلي» جدال محرّم نيست و مرادف «اللَّه» نيز به هر زباني كه باشد جدال محرّم نمي باشد.

آية اللَّه خامنه اي: احتياط واجب آن است كه از قسم خوردن به نام هايي كه ترجمه واژه اللَّه به زبان هاي ديگر است- مانند كلمه خدا در زبان فارسي- اجتناب كند، همچنين بنابر احتياط واجب، بايد از قسم خوردن به نام هاي خداوند مانند رحمن، رحيم، قادر، متعال و … در حال منازعه خودداري نمايد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 191

398- احتياط واجب الحاق ساير اسماء اللَّه، به لفظ جلاله است، پس اگر كسي به «رحمان» و «رحيم» و «خالق سموات وارض»، قَسَم بخورد- بنابر احتياط واجب- جدال محسوب مي شود. 399- در مقام ضرورت، براي اثبات حق، يا ابطال باطلي، قَسَم به جلاله و غير آن، جايز است.

400- در جدالِ بر راست، در كمتر از سه مرتبه، غير از استغفار چيزي نيست؛ و در سه مرتبه، كفاره آن يك گوسفند است.

همچنين براي اظهار مودّت و دوستي و اكرام مؤمن نيز جايز است.

آية اللَّه سيستاني: استثنا مي شود از حرمت جدال موردي كه ترك آن مستلزم ضرري بر مكلّف باشد، مثلًا حق او را پايمال كند.

(3). آية اللَّه سيستاني: به گفته بعضي از فقها جدال با قسم راست محقّق نمي شود مگر اين كه سه بارپي درپي باشد و اين گفته خالي از وجه نيست، گرچه احتياط ترك آن است حتي يك بار.

(4). آية اللَّه بهجت: اگر سه مرتبه پي درپي باشد، و در حكم غير صورت تتابع با عدم تخلل تكفير تامّل است در صادق و كاذب. (مناسك شيخ، ص 22).

آية اللَّه سيستاني: اگر سه بار پي در پي باشد.

(5). آية اللَّه بهجت: بنابر مشهور و موافق با احتياط و در خصوص شپش حرمت قتل و القاء از جسد يا ثوب خالي از وجه نيست. (مناسك شيخ، ص 23).

آية اللَّه خامنه اي: بنا بر احتياط واجب.

(6). آية اللَّه فاضل: انسان يا حيوان.

(7). كَيك يا كَكْ: حشره اي است به اندازه شپش، بال ندارد و چون پاهاي عقب او بلند است به آساني مي جهد، خرطومي دارد كه با آن خون انسان را مي مكد و گاهي باعث سرايت بيماري طاعون مي شود. «فرهنگ عميد».

(8). آيات عظام تبريزي، خويي، صافي، گلپايگاني: كشتن شپش و انداختن او از بدن براي محرم جايز نيست، اما پشه و كك احتياط در نكشتن آن ها است، در صورتي كه ضرري متوجه محرم نشود اما تاراندن آن ها ظاهراً جايز است هرچند احوط ترك است.

آية اللَّه سيستاني در مورد پشه و كَكْ فرموده اند: اگر ضرر از آنها متوجّه شخص نباشد احتياط واجب اين است كه آن ها را نكشد و اما راندن آن ها

جايز است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 192

406- انداختن شپش و كك از بدن، جايز نيست؛ و همچنين نقل كردن از مكاني كه محفوظ است به جايي كه از آن ساقط شود و بيفتد، جايز نيست؛ و احتياط آن است كه آن را به محلي كه در معرض افتادن است، نقل ندهد.

407- احتياط مستحب آن است كه اگر مكان اول محفوظتر است، آن را از محلي به محل ديگر از بدن نقل ندهند.

408- در كشتن يا انتقال دادن، عدم ثبوت كفّاره، بعيد نيست، ولي احتياطاً يك كف از طعام، صدقه بدهد.

______________________________

(1). آية اللَّه بهجت: حرمت القاي غير شپش دليلي ندارد و شهرت هم بر آن ثابت نيست، بلي دور انداختن كنه خود يا كنه شتر خود، مورد احتياط است. (مناسك شيخ، ص 23).

آية اللَّه سيستاني: به احتياط واجب انداختن شپش از بدن و لباس جايز نيست.

آية اللَّه فاضل: در غير شپش احتياط واجب در نينداختن است.

آية اللَّه گلپايگاني: بنابر احتياط واجب جايز نيست كه شپش را از روي لباس و بدن بيفكند امّا راندن پشه و كك و مانند آنها ظاهراً جايز است هرچند احوط ترك آن است. (مناسك، مسأله 253).

آية اللَّه مكارم: بنابر احتياط واجب در اين مسأله و مسأله بعد.

(2). آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: به صورت اطلاق فرموده اند كه جا به جا كردن آنها ايرادي ندارد.

آية اللَّه فاضل: در غير شپش احتياط واجب در عدم نقل است.

(3). آية اللَّه بهجت: جابه جا كردن آن از جاي محفوظتر عيبي ندارد، در صورتي كه سبب افتادن آن نشود. (مناسك شيخ، ص 23).

(4). آية اللَّه اراكي، آية اللَّه نوري: احتياط واجب.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني:

نبايد آن را از محلي …

آية اللَّه مكارم: اين احتياط ترك نشود.

(5). آيات عظام اراكي، بهجت، تبريزي، خويي، نوري: بنابر احتياط واجب بايد يك مشت از طعام به فقير كفّاره بدهد.

آية اللَّه سيستاني: در صورت كشتن و يا انداختن شپش، احتياط مستحب آن است كه يك مشت از طعام كفّاره بدهد. (مناسك، مسأله 253).

آية اللَّه فاضل: اين احتياط در كشتن يا انداختن شپش ترك نشود.

آية اللَّه مكارم: اين احتياط واجب است خواه عمداً باشد يا از روي خطا.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 193

احتياط استحبابي كفّاره اش يك گوسفند است. (مناسك، مسأله 254).

آية اللَّه خويي: بلكه زينت نمودن به هر چيز باشد بر محرم حرام است و كفّاره اش بنابر احتياط يك گوسفند است. (مناسك، مسأله 254).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 194

اللَّه سيستاني: جايز نيست مگر در موارد ضرورت.

آية اللَّه مكارم: ماليدن هر نوع روغن و كرم به بدن خواه معطر باشد يا نه، براي محرم جايز نيست ولي ماليدن انواع پمادهاي طبي بر بدن براي معالجه و درمان مانعي ندارد.

آية اللَّه صافي: جايز نيست هر چند در آن بوي خوش نباشد ولي در حال اضطرار و ناچاري جايز است و در اين حال چنانچه بوي خوش در آن باشد، كفاره آن يك گوسفند است هرچند از روي اضطرار بوده والله العالم.

آية اللَّه نوري: در فرض سؤال كه بو ندارد جايز است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 195

اللَّه گلپايگاني: گناه ندارد ولي كفّاره دارد.

(6). آية اللَّه بهجت: يعني به سبب وضو يا غسل و اظهر عدم وجوب فديه است. (مناسك شيخ، ص 24).

آية اللَّه سيستاني: يا تيمّم يا تطهير از خبث يا ازاله مانع از رسيدن آب وضو و غسل و مانند آن.

(7)- آية اللَّه فاضل: نسبت به مُحلّ مطلقا كفّاره اي نيست و نسبت به محرم اگر در موقع ازاله بي اختيار بوده ويا اسناد ازاله به محرم ولو تسبيباً محرز نباشد كفّاره ندارد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 196

حرام شده و بايد كفّاره بدهد، ولي چنانچه بدون اختيار او باشد، كفّاره ندارد حتي بر مُحلّ مزبور.

را عالماً عامداً بتراشد كفّاره آن يك گوسفند است.

(4). آية اللَّه نوري: اگر از زير هر دو بغل ازاله مو كند احتياط آن است براي هر يك از بغل ها يك گوسفندكفّاره بدهد.

(5). آية اللَّه مكارم: اين حكم واجب است.

(6). آية اللَّه بهجت: اگر موي زير هر دو بغل خود را بكند كفّاره اش يك گوسفند است بنابر اقوي و در كندن موي يك طرف، سه مسكين را طعام بدهد. (مناسك، مسأله 260).

آية اللَّه سيستاني: اگر موي زير بغل را بكند حكم همين است و همچنين بنابر احتياط واجب اگر به وسيله ديگري، غير از كندن، موي آن را ازاله نمايد و اگر موي ريش يا غير آن را بكند كفاره آن يك مشت طعام است و اگر مُحرِم سر ديگري را تراشيد چه محرم باشد چه غير محرم كفّاره ندارد.

آية اللَّه فاضل: سه فقير را اطعام كند.

آية اللَّه گلپايگاني: كفاره ازاله مو از زير بغل، يك گوسفند است. (مناسك عربي، ص 97- مناسك فارسي، مسأله 397).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 197

سر و صورت فرقي نيست.

(4). آية اللَّه بهجت: به كاري كه بداند موجب آن مي شود؛ زيرا اخراج احتماليِ خون، محكوم به حرمت نيست (مناسك شيخ، ص 28).

آية اللَّه خامنه اي، آية اللَّه سيستاني: به احتياط واجب.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 198

430- بيرون آوردن خون از بدنِ ديگري؛ مثل حجامت كردن او، يا كشيدن دندان او، حرام نيست.

اللَّه صافي و آية اللَّه گلپايگاني: حرام است مطلقاً هر چند خون نيايد.

آية اللَّه بهجت: خون بيايد بدون ضرورت، حرام است و در غير اين صورت جايز است. و در هر صورت مطلقاً كفاره ندارد.

آيات عظام: تبريزي، خويي، سيستاني: اگر خون نيايد، مانع ندارد و كفاره هم ندارد و اگر خون بيايد اگر براي رفع ناراحتي بوده كفاره ندارد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 200

هرچند بنابر احتياط خون نيايد؛ و احتياط آن است كه يك گوسفند كفّاره بدهد.

451- حرمت كندن دندان، شامل دندان ديگري نمي شود، هرچند خون خارج شود.

452- كشيدن دندان اگر ضرورت دارد، مانع ندارد، ولي علي الأحوط كفّاره دارد.

و بريدن آن.

(3). آية اللَّه سيستاني: حتي اگر اصل آن در خارج حرم و شاخه آن در حرم يا به عكس باشد.

(4). آية اللَّه سيستاني: اختصاص به محرم ندارد و فرقي بين كاشتن خود شخص و ديگري در اين صورت نيست، ولي اگر گياه يا درختي را خود شخص كاشته باشد مي تواند قطع كند، هرچند در ملك ديگري باشد.

(5). آيات عظام بهجت، تبريزي، خويي و گلپايگاني: مانعي ندارد كندن درخت و گياه در اين صورت.

(6). نظريه آيات عظام در مسأله قبل گذشت.

آية اللَّه سيستاني، آية اللَّه نوري: قطع آن جايز است.

آية اللَّه بهجت: نظر ايشان در حاشيه مسأله قبل گذشت.

آيات عظام خويي، مكارم: اين احتياط واجب نيست بلكه مستحب است.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 201

455- اگر منزلي خريده باشد كه داراي درخت و گياه است، نبايد آن را قطع كند. 456- قطع درختان ميوه و درخت خرما و گياه «اذخر»، مانع ندارد.

457- اگر كسي درختي را كه نبايد كنده شود، بكند، احتياط آن است كه اگر بزرگ باشد، يك گاو، و اگر كوچك باشد، يك گوسفند، كفّاره بدهد. 458- اگر قسمتي از درخت را قطع كند، بايد بنابر اقوي، قيمت آن را كفّاره بدهد.

459- در قطع گياه، جز استغفار كفّاره نيست. 461- احكامي كه براي قطع در حرم ذكر شد، مختص به محرم نيست، و براي همه ثابت است.

______________________________

(1). آية اللَّه نوري: منزلي كه در آن سكونت كرده ولو نخريده باشد.

آية اللَّه گلپايگاني: متعرض اين فرع نشده اند.

آية اللَّه مكارم: تنها قطع درختان و گياهان خودرو كه قبل از بنا در آن بوده حرام است و غير آن حرام نيست.

(2). آية اللَّه فاضل:

ميوه هاي آن ها و شاخه هايي از آن ها را كه در كمّيت يا كيفيّت ميوه تأثير مي گذارد مي تواند قطع كند اما خود آن ها را نبايد قطع كند.

آية اللَّه مكارم: قطع درختان ميوه اگر خودرو باشد خالي از اشكال نيست.

(3). آية اللَّه بهجت: در صورتي كه در درخت كوچك و در بعض درخت رعايت عدم نقصان از قيمت بشود. (مناسك شيخ، ص 30).

(4). آية اللَّه نوري: واجب است.

آيات عظام: تبريزي، خويي، سيستاني: كفّاره كندن درخت از بيخ، (آية اللَّه سيستاني: بنابر احتياط) قيمت همان درخت است و كفاره قطع مقداري از آن، قيمت همان مقدار است. و كندن علف يا قطع آن كفّاره ندارد.

آيةاللَّه صافي: و ظاهر آن است كه اگر گاو يا گوسفند را به قصد ما في الذمّه، از عين آن ها يا قيمت درخت، بدهد و قيمت درخت، بيشتر نباشد كافي است.

آية اللَّه خامنه اي، آيةاللَّه مكارم: در هر دو صورت احتياط يك گاو است.

آية اللَّه خامنه اي: كندن گياه و بوته هاي خشك حرم كفاره ندارد ولي واجب است استغفار كند، اما اگر درختي را كه بريدن آن حرام است، ببرد، بنابر احتياط واجب بايد يك گاو كفاره بدهد.

(5). آية اللَّه بهجت: به ذيل مسأله قبلي مراجعه شود.

آية اللَّه سيستاني: بلكه احوط است.

(6). آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: كفّاره ندارد. (مناسك، ص 114).

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 202

462- اگر در هنگام راه رفتنِ متعارف، گياهي قطع شود، اشكالي ندارد.

احوط ترك آن است.

ترك است.

به سايه انداختن از آفتاب است. (مناسك، س 50).

(6). آية اللَّه تبريزي: بنابر احتياط در حرمت استظلال فرقي بين شب و روز نيست.

آية اللَّه خامنه اي: احوط آن است كه در شب هاي باراني و سرد، از سوار شدن به اتوبوس مسقف و مانند آن اگر براي فرار از باران و سرما باشد اجتناب كند.

آية اللَّه خويي: مراد از استظلال تحفظ از آفتاب و سرما و گرما و باران و باد و مانند آنها است. پس اگر هيچكدام از آنها نباشد، به نحوي كه وجود و عدمِ سايبان يكسان باشد اشكال ندارد، و در اين حكم بين شب و روز فرقي نيست. (مناسك، مسأله 270). و در فرض شك در اين كه آيا مظله وجود و عدمش يكسان است يا نه استظلال جايز است. (استفتائات آخر مناسك، چاپ 21، ص 325).

آية اللَّه وحيد: جايز نبودن استظلال در شب مورد اشكال است، و احتياط واجب ترك آن است. (مناسك فارسي معظم له صفحه 135)

آية اللَّه سيستاني: سوار شدن در ماشين سقف دار و مانند آن در شب و بين الطلوعين و روزهايي كه ابر غليظ مانع تابش خورشيد باشد، در صورتي كه باراني نباشد اشكال ندارد و اگر باراني باشد كفّاره دارد و به احتياط واجب جايز نيست. (مناسك، مسأله 270).

آية اللَّه مكارم: جايز است مگر در شب هاي باراني كه بايد كفّاره بدهد و در روزهاي كاملًا ابري و بين الطلوعين نيز استفاده از ماشين سرپوشيده مانعي ندارد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 207

بنابراين، جواز نشستن محرم در هواپيما و ماشيني كه شب حركت مي كند، بعيد نيست و استظلال در هواي ابري در روز، جايز نيست، مگر

ابر به طوري تيره باشد كه استظلال صدق نكند.

241، س 712).

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: استفاده از اين اشياء براي محرم جايز است، هر چند دوخته باشد: 1- هميان وكمربند كه براي حفظ پول به كمر مي بندند. 2- فتق بند. 3- كفشي كه تمام روي پا را نپوشاند.

(5). آيات عظام: خامنه اي، تبريزي، سيستاني، فاضل، مكارم: كمربند دوخته اشكالي ندارد. آية اللَّه تبريزي: ولي پوشيدن شب كلاه جايز نيست.

آية اللَّه سيستاني: به ذيل 490 مراجعه شود.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 209

مانع ندارد.

آية اللَّه مكارم: استفاده از پتو مانعي ندارد؛ آية اللَّه سيستاني: و حتي دوخته بودن حاشيه هاي لباسهاي احرام و نيز دوختن مارك بر آن مانعي ندارد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 210

خامنه اي، خويي، سيستاني: بنابر احتياط واجب بايد يك گوسفند بدهد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 211

لباسهاي متعدد، موجب سقوط كفّاره نيست.

مرد محرم نبايد چكمه و جوراب بپوشد و احتياط واجب آن است كه از پوشيدن هر چيزي كه تمام روي پا را مي پوشاند- مانند كفش و گيوه و امثال آن- اجتناب كند. لكن اگر لباس احرام يا پتو و امثال آن را روي پا بيندازد اشكال ندارد.

آية اللَّه تبريزي: احوط نپوشيدن هر چيزي است كه تمام پشت پا را بپوشاند.

آية اللَّه صافي، آية اللَّه گلپايگاني: و احتياط آن است كه از پوشيدن چيزي كه قسمتي از روي پا را هم بپوشاند نيز خودداري كند ولي بند نعلين اشكال ندارد.

تذكر: از تقييد حرمت، به صدق پوشيدن، استفاده مي شود كه افتادن حوله احرامي و پتو روي پا هنگام خواب و غير آن، اشكال ندارد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 212

503- اين حكم به مردان اختصاص دارد و براي زن مانع ندارد.

مثل گِل و حنا و دوا و پوشال و مانند آن- اجتناب شود.

508- بنابر احتياط واجب از حمل بار به وسيله سر كه موجب پوشاندن مي شود، اجتناب شود.

قسمتي از سر به نحوي كه عرفا مصداق پوشاندن سر باشد،- مانند گذاشتن كلاه كوچك در وسط سر- جايز نيست، اما در غير اين صورت، مانند گذاشتن قرآن و مانند آن بر روي سر و يا خشك كردن تدريجي بخشي از سر، اشكال ندارد، هرچند احوط آن است كه از آن نيز اجتناب نمايد.

آية اللَّه خويي: بردن بعض سر در آب مانعي ندارد. (معتمد العروه، ج 4، ص 221).

آية اللَّه سيستاني: پوشيدن بعض سر جايز نيست ولي زير آب بردن بعض سر جايز است.

آية اللَّه فاضل: بنابر اقوي در تغطيه، لكن در حمل، بنابر احتياط.

آية اللَّه مكارم: بنابر احتياط واجب، ولي ريختن آب بر سر مانعي ندارد.

مناسك حج با حواشي مراجع تقليد (1387)، ص: 214